نویسنده: مسعود طاهریان، کارشناس ارشد روانشناسی کودکان استثنایی
مقدمه
برای بسیاری از اعضای جامعه سؤال است که افراد نابینا و کم‌بینا چطور می‌توانند کتاب بخوانند. حتی خیلی از افراد با آسیب بینایی هم درست نمی‌دانند چگونه می‌توانند نیازهای مطالعاتی خود را رفع کنند. ولی بیش از پیش با پیشرفت تکنولوژی و امکانات، مطالب قابل استفاده گسترده‌تری برای افراد نابینا و کم بینا تولید و منتشر می‌شود. در نتیجه من در این مطلب، ده راه متفاوت دسترسی به انواع منابع مطالعاتی برای افراد با آسیب بینایی را که در یک بررسی کارشناسانه جمع‌آوری کرده ام، معرفی می‌کنم. علاوه بر این یک فیلم آموزشی در این زمینه برای گروه خدمات کتاب‌داری برای کودکان نابینا و کم‌بینای شورای کتاب کودک آماده کرده‌ام که برای کسب اطلاعات بیشتر توصیه می‌کنم در کنار مطالعه این مطلب، آن نیز مشاهده شود.
راه اول: مراکز ارائه دهنده انواع خدمات کتاب‌داری
کتاب‌خانه‌ها و موسسه‌هایی هستند که متناسب با امکانات، تجهیزات، قدرت مالی و نیروی انسانی خود، خدمات کتاب‌داری متنوعی به افراد با آسیب بینایی ارائه می‌دهند. افراد با آسیب بینایی می‌توانند به برخی از این مراکز مراجعه کنند تا مطالب نوشتاری که نیاز دارند، به صورت جزوه یا کتاب صوتی ضبط شود یا متون کاغذی و بینایی مورد نظرشان اسکن و با پیرینتر مخصوص به خط بریل تبدیل شود یا با خطوط درشت بینایی مجدد چاپ گردد. برخی از این مراکز هم نقش واسطه‌ای دارند و انواع منابع تولید شده در سایر مراکز را آرشیو می‌کنند و افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند بخشی از نیاز مطالعاتی خود را که مربوط به کتاب‌های حسی-لمسی، بریل و صوتی است، با کمک این مراکز رفع کنند؛ همچنین تعدادی از این مراکز انواع دوره‌های آموزشی و فعالیت‌های فرهنگی برای افراد نابینا و کم‌بینا برگزار می‌کنند. در کل، این مراکز پایگاه‌های خوبی برای ارتباط با افرادی هستند که شرایط مشترکی دارند و می‌توانند تجارب خود را با یک‌دیگر تبادل کنند. این مراکز را که به افراد نابینا و کم‌بینا خدمات کتاب‌داری ارائه می‌دهند، می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم کرد:
- کتاب‌خانه‌های دانشگاهی مثل بخش نابینایان کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
- کتاب‌خانه‌های دولتی مثل کتابخانه نابینایان رودکی سازمان بهزیستی شهر تهران
- کتاب‌خانه‌های خصوصی مثل کتابخانه حسینیه ارشاد شهر تهران
- نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی سراسر کشور
- مراکز فراگیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سراسر کشور
- کتاب‌خانه‌های الکترونیکی سامسونگ سراسر کشور
- کتاب‌خانه‌های سازمان فرهنگی-هنری شهرداری‌های سراسر کشور
این مراکز از طریق مراجعه حضوری، ارسال بسته‌های پستی یا لینک دانلود اینترنتی، منابع خود را در اختیار افراد نابینا و کم‌بینا قرار می‌دهند و انواع دوره‌های آموزشی و فعالیت‌های فرهنگی خود را به‌صورت حضوری یا آنلاین برگزار می‌کنند و در کل تلاش دارند در هر استان یک پایگاه داشته باشند تا بتوانند بهتر و سریع‌تر به اعضای خود کمک کنند. گروه خدمات کتاب‌داری برای کودکان نابینا و کم‌بینای شورای کتاب کودک، در یک اقدام، جدیدترین و کامل‌ترین لیست این مراکز را در سراسر کشور جمع‌آوری کرده‌است و از طریق مراجعه به سایت شورا این لیست قابل مشاهده و دانلود است. افراد با آسیب بینایی می‌توانند با مراجعه به لیست شورای کتاب کودک نزدیک‌ترین مراکز به محل سکونت خود را شناسایی کنند و با ارائه کارت معلولیت در آن‌ها عضو شوند و از انواع خدمات آن‌ها استفاده کنند.
راه دوم: پایگاه های اینترنتی ارائه‌دهنده کتاب‌های صوتی و الکترونیکی
برخی از سایت‌های اینترنتی و گروه‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی به افراد نابینا و کم‌بینا کمک می‌کنند تا بخشی از نیازهای مطالعاتی خود را رفع کنند. این پایگاه‌های اینترنتی، تنها کتاب‌های صوتی و الکترونیکی خود را در اختیار افراد با آسیب بینایی قرار می‌دهند. اسامی و لینک دسترسی به برخی از این پایگاه‌ها را می‌توان در ادامه مشاهده کرد.
- پایگاه اینترنتی کتابخانه برلین
- کتابخانه دانش‌آموزی و کتابخانه صوتی سایت گوش کن – محله نابینایان
- کتاب‌های قصه شب سایت سوینا
راه سوم: انتشاراتی‌های تولید‌کننده و اپلیکیشن‌های فروش کتاب‌های صوتی و بریل
در این روزها با کمک اپلیکیشن‌هایی مثل نوار و واوبوک، افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند بخشی از کتاب‌های صوتی خود را خریداری کنند. همچنین ناشران زیادی مثل نوین کتاب، آوانامه و ماه آوا در سطح جامعه فعالیت می‌کنند که تنها به تولید کتاب صوتی می‌پردازند و افراد با آسیب بینایی می‌توانند از فروشگاه‌های اینترنتی این انتشاراتی‌ها، محصولات صوتی آن‌ها را تهیه کنند. علاوه بر این، برخی از ناشران مثل چشمه، مدرسه، کانون فرهنگی آموزش (قلم چی) و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در کنار چاپ کتاب‌های کاغذی به تولید کتاب‌های بریل و صوتی خود نیز می‌پردازند و افراد نابینا و کم بینا می‌توانند با مراجعه به فروشگاه‌های اینترنتی انتشاراتی‌های مذکور، مشخصات این کتاب‌ها را ببینند و آن‌ها را برای خود بخرند.
راه چهارم: اپلیکیشن‌ها و کانال‌های قصه و لالایی و نمایش
اپلیکیشن‌هایی مثل آی قصه و برخی از کانال‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی مثل گروه قصه‌گویی و کتاب‌خوانی برای کودک بیمار شورای کتاب کودک و گروه بامداد سخن شورای کتاب کودک هستند که به طور اختصاصی برای کودکان تولید محتوا می‌کنند و والدین افراد با آسیب بینایی می‌توانند انواع قصه، لالایی و نمایش از طریق آن‌ها برای فرزندان خود تهیه کنند.
راه پنجم: روزنامه‌ها و نشریه‌های بریل و الکترونیکی و درشت خط
برخی از روزنامه‌ها و نشریه‌ها به گونه‌ای منتشر می‌شوند که برای افراد نابینا و کم‌بینا قابل استفاده هستند و این افراد، با هر سلیقه و سنی می‌توانند محتوایی متناسب با علایق خود در بین آن‌ها پیدا کنند. در ادامه برخی از این روزنامه‌ها و نشریه‌ها معرفی می‌شود:
- ایران سپید، روزنامه بریلی است که تلاش می‌کند بخشی از مطالب روزنامه ایران را همراه با خبرهای دنیای معلولیت، برای افراد نابینا منتشر کند. این روزنامه علاوه بر این که به خط بریل چاپ می‌شود، بخشی از محتوای آن در سایت و کانال تلگرامی روزنامه نیز در دسترس است.
- مانا، ماهنامه الکترونیکی‌ای است که به‌طور تخصصی برای افراد با آسیب بینایی زیر نظر انجمن نابینایان ایران منتشر می‌شود و به بیان نیازها، توانايیها و دغدغه‌ها و مشكلات افراد نابینا و کم‌بینا می‌پردازد. این ماهنامه در سایت انجمن هر ماه منتشر می‌شود.
- جهان‌آزاد، نشریه‌ای الکترونیکی برای به اشتراک گذاشتن تجارب و مسائل افراد با آسیب بینایی است که در سایت گوش کن منتشر می‌شود.
- نگاه، نشریه الکترونیکی دیگری برای نگاه کردن به دنیای گشت، کشف و تجربه کودکان و نوجوانان نابینا و کم‌بینا است که می‌توان از طریق سایت گوش کن به آن دسترسی پیدا کرد.
- بشری، ماه‌نامه‌ای است به خط بریل برای نابینایان و با فونت درشت برای كم‌بینایان ایران که در دو گروه سنی دانش‌آموزان و بزرگ‌سالان منتشر می‌شود و علاقمندان می‌توانند با مراجعه به سایت نشریه بیشتر با آن آشنا شوند.
- سپید آفرین، ماهنامه بریلی است که با موضوعات قرآنی و مذهبی برای افراد نابینا منتشر می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند از طریق تماس تلفنی با دفتر نشریه: 025-37742010 از شرایط اشتراک ماهانه آن مطلع گردند.
- رشد روشن، ماهنامه بریلی است که زیر نظر مجلات رشد برای دانش‌آموزان نابینای دوره ابتدایی تا دوره آموزش متوسطه دوم منتشر می‌شود و علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانند به سایت نشریه مراجعه کنند.
راه ششم: نرم‌افزارهای صفحه‌خوان
با گسترش نرم‌افزارهای صفحه‌خوان امکان تبدیل نوشته‌های الکترونیکی به صوت داخل کامپیوتر و گوشی همراه برای افراد با آسیب بینایی فراهم شده است و از این طریق، این افراد می‌توانند کتاب‌ها و مطالبی را با فرمت‌هایی مثل (doc) یا (txt) بخوانند. (NVDA) و (jaws) معروف‌ترین صفحه‌خوان‌ها برای (windows) و (talkback) معروف‌ترین صفحه خوان برای (Android) هستند.
راه هفتم: اپلیکیشن‌های خرید و خواندن کتاب‌های الکترونیکی و صوتی
با توسعه اپلیکیشن‌های کتاب‌خوان، تمام اعضای جامعه می‌توانند با کمک کامپیوتر و گوشی همراه، انواع کتاب‌های الکترونیکی و صوتی را بخرند و بخوانند. فیدیبو و طاقچه و کتابراه، اپلیکیشن‌های موجود کتاب‌خوانی هستند که کاربران ایرانی می‌توانند کتاب‌های خود را با کمک آن‌ها تهیه کنند. این اپلیکیشن‌ها کتاب‌ها را با سه فرمت (PDF) و (EPUB) و (MP3) در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند که فرمت‌های (EPUB) و (MP3) برای افراد با آسیب بینایی قابل استفاده است. چرا که این افراد می‌توانند با کمک صفحه‌خوان‌های خود کتاب‌های با فرمت (EPUB) را بدون هیچ مشکل و تبدیلی بخوانند و پخش‌کننده کتاب‌های با فرمت (MP3) این اپلیکیشن‌ها هم برای تمام اشخاص دسترس پذیر است. از سویی دیگر، این اپلیکیشن‌ها امکانات متنوعی برای تغییر رنگ زمینه و نوشته، فاصله بین خط‌ها و اندازه نوشته‌ها دارند که خواندن را برای افراد کم‌بینا نیز راحت‌تر می‌کند. کتاب‌خانه‌های اشتراکی، یکی دیگر از قابلیت‌های جذاب این اپلیکیشن‌ها است که کاربران می‌توانند تنها با پرداخت حق عضویت دوره‌ای، کتاب‌های خود را از این کتاب‌خانه‌های مجازی قرض بگیرند. فیدی‌پلاس، کتابخانه اشتراکی اپلیکیشن فیدیبو و طاقچه بی‌نهایت، کتابخانه اشتراکی اپلیکیشن طاقچه هستند.
راه هشتم: نویسه‌خوان‌های نوری
انواع نرم‌افزارهای نویسه‌خوان نوری یا (OCR) به افراد با آسیب بینایی کمک می‌کنند تا کتاب‌های الکترونیکی را که به‌صورت گرافیکی هستند مثل نوشته‌هایی با فرمت (PDF) یا (JPG) به فرمت‌هایی مثل (doc) یا (txt) تبدیل کنند و بعد بتوانند این مطالب تبدیل شده را با صفحه خوان‌های افراد نابینا بخوانند. معروف‌ترین نویسه‌خوان نوری که برای تبدیل منابع انگلیسی توسعه یافته‌است، نرم‌افزار (Kurzweil) است و افراد با آسیب بینایی می‌توانند برای تبدیل مطالب خود مثل محتواهای علمی یا فراگیری زبان، از آن استفاده کنند. در روزهای اخیر، نویسه‌خوان‌های قابل توجهی برای مطالب فارسی نیز توسعه یافته است که نرم‌افزار (google OCR for Persian blinds) یکی از بهترین آن‌ها است که به همت جمعی از برنامه نویسان نابینا آماده شده‌است و با کمک یکی از قابلیت‌های (Google Drive) به افراد با آسیب بینایی کمک می‌کند تا تبدیل فایل‌های غیر قابل فهم برای صفحه‌خوان‌های افراد نابینا را به مطالب قابل استفاده انجام دهند. علاوه بر این، می‌توان نویسه‌خوان‌های مناسبی برای گوشی همراه در بازارهای نرم افزار پیدا کرد که (Sullivan+) یکی از آن‌ها است.
راه نهم: سایت‌های جستجوی مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های علمی
دیگر با توسعه نرم‌افزارهای صفحه‌خوان و نویسه‌خوان، پژوهش‌گران نابینا و کم‌بینا نیز می‌توانند بیشتر منابع علمی و پژوهشی را بخوانند و بیش از پیش مستقلانه به انجام فعالیت‌های تحقیقاتی خود بپردازند. برای مثال سایت نورمگز فرمت (HTML) مقالات و پایان‌نامه‌ها را در اختیار کاربران خود قرار می‌دهد که پژوهش‌گران با آسیب بینایی می‌توانند حتی بدون هیچ تغییر و تبدیلی، این مطالب علمی را با صفحه‌خوان‌ها بخوانند یا سایت‌های مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی و بانک اطلاعات نشریات کشور فرمت (PDF) مقالات و پایان‌نامه‌ها را به پژوهش‌گران می‌دهند که افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند با کمک نرم‌افزارهای نویسه‌خوان، این مطالب را به فرمت‌های قابل فهم برای صفحه‌خوان‌ها تبدیل کنند و بعد آن‌ها را بخوانند.
راه دهم: سایت‌های خبری و فرهنگ‌نامه‌ها و لغت‌نامه‌ها
با دسترس پذیر شدن سایت‌های اینترنتی، افراد نابینا و کم‌بینا نیز با کمک نرم‌افزارهای صفحه‌خوان که علاقه‌مند به پیگیری اخبار هستند، می‌توانند از انواع سایت‌های خبرگزاری استفاده کنند و اگر به دنبال تعریف مفهومی یا معنای کلمه‌ای هستند، می‌توانند به انواع سایت‌های فرهنگ‌نامه و لغت‌نامه مراجعه کنند.
منبع: ماهنامه ی مانا.