یکی از بزرگ ترین رویدادهای فرهنگی هنری در کشور ما هر ساله در همین ایام رقم می خورد. جشنوارۀ فجر که امسال چهلمین دورۀ خود را تجربه می کند، رویدادی فرهنگی هنری است که بیشتر هنرمندان تلاش می کنند در آن حضوری فعالانه داشته باشند؛ اما در چنین رویداد فرهنگی پر اهمیتی، افراد دارای معلولیت چه جایگاهی دارند و چه میزان به حضور آنان در این رویداد توجه شده است؟
به نظر می رسد یکی از تأثیرگذارترین راه های ایجاد تغییرات فرهنگی در عموم جامعه در خصوص افراد دارای معلولیت، حضور فعال آن ها در عرصه های مختلف اجتماعی است. این حضور می تواند هم به عنوان مشارکت کننده اتفاق بیفتد و هم به عنوان یک مخاطب عام؛ اما آیا چنین بستری برای افراد معلول در رویدادهای فرهنگی عمومی، به ویژه جشنواره های فجر وجود دارد. در نوشتار حاضر قصد بر این است امکان حضور افراد دارای معلولیت در جشنواره های فیلم و تئاتر فجر به طور خاص مورد بررسی قرار گیرد.
موضوع حضور افراد دارای معلولیت در رویدادهای عمومی و جشنواره های فرهنگی را از دو منظر می توان مورد تحلیل قرار داد. یکی فراهم بودن زیرساخت های مناسب سازی و دسترسی پذیری برای حضور این افراد در جشنواره و دیگر در نظر داشتن برنامه ها و دستورالعمل هایی در راستای تولید محتوای مناسب در حوزۀ معلولیت.
در بُعد نخست، یعنی مناسب سازی و دسترسی پذیری محیط و محتوا برای معلولان، لازم است اشاره کرد که امروزه با تلاش های روز افزون صورت گرفته در جهت تسهیل حضور همۀ افراد در مناسبت ها و همه شمول بودن فعالیت های اجتماعی، در کشورهای توسعه یافته قوانینی در راستای مناسب سازی و دسترسی پذیری رویدادها وجود دارد که مجریان یک برنامۀ عمومی نمی توانند بدون توجه به آن، اقدام به برگزاری یک رویداد نمایند. به عنوان نمونه، در قانون معلولان آمریکا موسوم به A.D.A بندهای مشخصی در خصوص مناسب سازی محیطی فضاهای عمومی، از جمله سالن های تئاتر و سینما آمده است. از این میان می توان به مواردی همچون، وجود فضای ویژه جهت استقرار افراد دارای صندلی چرخ دار در سالن، مجهز بودن سالن ها به در های اتوماتیک، دسترسی پذیری کلی سالن ها، راهروها و سرویس های بهداشتی، دسترس پذیربودن آسانسور برای نابینایان، وجود امکاناتی برای سگ های راهنما و مواردی از این قسم اشاره نمود؛ همچنین متصدیان سالن ها نیز باید در خصوص چگونگی تعامل با افراد دارای معلولیت و نیازهای احتمالی آن ها آموزش دیده باشند.
از سوی دیگر، محتواهای ارائه شده در این جشنواره ها هم حتماً باید استانداردهای دسترسی پذیری را رعایت کرده باشند. توضیح داربودن فیلم ها برای افراد نابینا و استفاده از زیرنویس یا مترجم زبان اشاره برای ناشنوایان از جمله ضروری ترین مواردی است که برگزاری یک رویداد منوط به رعایت آن ها است.
دومین موضوع، تولید محتوا در حوزۀ افراد دارای معلولیت است. از آنجا که یکی از تأثیرگذارترین راه ها به منظور ایجاد تغییرات نگرشی در خصوص معلولان استفاده از محتواهای فرهنگی هنری است، سازمان های مرتبط با افراد دارای معلولیت همواره تلاش کرده اند حتی الامکان در چنین برنامه هایی حضور فعال داشته باشند و تولیدکنندگان را از راه های مختلف به تولید محتوای فرهنگی هنری در حوزۀ معلولان ترغیب کنند. پرداختن به موضوع معلولیت در بخش جانبی یک رویداد و بررسی محتواهای فرهنگی با موضوع معلولیت به طور ویژه، از جمله سیاست هایی است که در برخی جشنواره ها به منظور توجه بیشتر به حوزۀ معلولان اعمال می شود؛ البته این موضوع در کنار جشنواره های خاص حوزۀ معلولان اتفاق میفتد که به طور تخصصی به موضوع معلولیت می پردازد. از آن جمله می توان به جشنوارۀ فیلم اسکار برایت و ریل ابلیتی اشاره کرد.
حال سؤال این است که در مقایسه با جشنواره ها و رویدادهای خارجی، آیا جشنواره های داخلی به عنوان رویدادهای عمومی، پذیرای افراد دارای معلولیت هستند؟ آیا تدابیر لازم برای حضور این افراد اتخاذ شده است؟ همچنین از سوی دیگر، به منظور ایجاد تغییرات فرهنگی-اجتماعی در حوزۀ معلولان در کشور ما چه سیاست هایی وجود دارد و سازمان های متولی تا چه میزان توانسته اند از ظرفیت های موجود در این راستا بهره بگیرند؟ آیا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در قامت متولی برجسته ترین رویداد فرهنگی کشور، معلولان را به عنوان بزرگ ترین اقلیت اجتماعی در نظر داشته است؟ آیا سازمان بهزیستی توانسته از ظرفیت جشنواره های تئاتر و فیلم فجر استفاده کرده و موضوعات مربوط به حوزۀ معلولان را عمومی کند؟
در خصوص دسترسی پذیری فیزیکی فضای برگزاری این جشنواره ها، بررسی ها نشان می دهد بیشتر سالن های تئاتر به واسطۀ قدیمی بودن چندان دسترس پذیر نیستند و افراد دارای معلولیت، به ویژه معلولان حرکتی در استفاده از این سالن ها با مشکلات فراوانی مواجه هستند. در ارتباط با دسترسی پذیری سالن های سینمایی، اگرچه اوضاع به مراتب بهتر است و بیشتر سالن های نوساز، اصول کلی مناسب سازی را رعایت کرده اند؛ اما باید خاطرنشان کرد محل اصلی برگزاری جشنواره فیلم امسال که سالن همایش های برج میلاد است، به خاطر تعبیۀ درِ ورودی گردون، مانع ورود افرادی شده که از ویلچر استفاده می کنند؛ همچنین در فضای داخلی ساختمان های نوساز، بیشتر معابر هم سطح است و معمولاً سرویس بهداشتی مناسب سازی شده نیز وجود دارد؛ اما در مقابل، آسانسورها فاقد برچسب بریل است، تضاد رنگ برای افراد کم بینا رعایت نشده، سالن ها فاقد جایگاه افراد استفاده کننده از ویلچر است و مهم تر از همه، متصدیان و کادر اجرایی هیچ اطلاعی در خصوص چگونگی تعامل با افراد دارای معلولیت ندارند.
دسترسی پذیری محتوای برنامه ها اما اوضاع بسیار وخیمی دارد. امسال، در چهلمین جشنوارۀ فجر، در هیچ یک از برنامه ها از مترجم ناشنوایان استفاده نشد و تمامی فیلم هایی که اکران شدند، فاقد زیرنویس بودند. از همین رو افراد دارای آسیب شنوایی به طور کل در این جشنواره نادیده گرفته شده بودند.
در حوزۀ افراد دارای آسیب بینایی و فیلم های توضیح دار نیز اوضاع تعریف چندانی ندارد. همان گونه که احتمالاً مطلع هستید، از سال 1398 به همت گروهی از کنشگران، حرکتی به منظور توضیح دارکردن فیلم ها آغاز شد. این گروه در کنار خدمات ارزنده و قابل تقدیری که به افراد دارای آسیب بینایی داشتند، از جمله اضافه کردن توضیحات صوتی به فیلم هایی که در چند پلتفرم ارائه می شد و نیز ضبط برنامه های مفید و متنوع برای استفادۀ نابینایان، بدعت هایی در حوزۀ توضیح دارکردن فیلم و نحوۀ اجرای آن بنیان نهادند که نقدهای فراوانی بر آن وارد است. از جملۀ این بدعت ها اکران فیلم های توضیح دار در سانس های ویژه برای نابینایان است که کاملاً با حضور فراگیر معلولان در اجتماع در تباین است.
متأسفانه در چهلمین جشنوارۀ فیلم فجر نیز این بدعت های مخرب بروز کرد. در این جشنواره، از میان 22 فیلم راه یافته، تنها دو فیلم به صورت توضیح دار وجود داشت که تا زمان تنظیم این یادداشت، قرار بود در سانس های ویژه در سینماهای خاصی، احتمالاً صرفاً برای افراد نابینا پخش شود؛ یعنی افراد دارای آسیب بینایی پس از گذشت بیش از 2 سال از فعالیت های گروه نام برده، امسال توانستند در جشنوارۀ فیلم فجر، 2 فیلم توضیح دار داشته باشند که می توانستند در برخی شهرها در سالن سینما آن ها را تماشا کنند؛ البته با این تفاوت که مخاطبان نابینا به جای شنیدن صدای توضیحات فیلم از گوشی (آن گونه که استاندارد فیلم های توضیح دار است)، مجبور خواهند بود توضیحات را از بلندگوهای سالن بشنوند. بدعتی دیگر با آسیب های فراوان که وصف آن در این نوشتار نمی گنجد.
نکتۀ دیگر درخصوص استفاده از ظرفیت های جشنوارۀ فجر به منظور ایجاد تغییرات فرهنگی حوزۀ معلولان است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می تواند با همکاری نهادهای مرتبط، فیلم سازان را تشویق به ارائۀ محتوای مرتبط با افراد دارای معلولیت کند و هم در بخش های جانبی جشنواره از ظرفیت این افراد برای تغییر نگرش استفاده کند؛ همچنین در تمامی سالن ها پیش از اکران فیلم، تیزرهای آموزشی در حوزه های مختلف برای مخاطبان پخش می شود که می تواند بسیار تأثیرگذار باشد. متأسفانه در این دوره نیز به مانند دوره های پیشین، جای خالی افراد دارای معلولیت در این تیزرها به وضوح قابل مشاهده بود و صد افسوس که سازمان متولی این افراد، هیچ گاه نخواسته یا نتوانسته از این ظرفیت بهره بگیرد.
رسیدن به جامعه ای برابر و دسترسی پذیر، بدون حضور و مشارکت افراد دارای معلولیت در همۀ فعالیت ها امکان پذیر نیست. این امر مستلزم سیاست گذاری، برنامه ریزی و توجه سازمان های مربوط و فعالیت فزون تر نهادهای متولی است. انتظار می رود وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به وظیفه ای که قانون در خصوص افراد دارای معلولیت به آن محول کرده است عمل کرده و در برنامه های فرهنگی، معلولان را نادیده نگیرد؛ همچنین از سازمان بهزیستی نیز انتظار می رود از انفعال خارج شده و به دنبال احقاق حقوق افراد دارای معلولیت و استفاده از ظرفیت های مختلف فرهنگی-اجتماعی باشد. امید که این امر محقق شود.
منبع: ماهنامه ی نسل مانا.