نویسنده: زهرا همت: روان شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی شهر تهران
طرح آموزشی حاضر، یک واحد درسی پروژه بنیان است که در این طرح، دانشجویان رشته های گوناگون در یک واحد درسی میان رشته ای، اطلاعاتی در خصوص آسیب بینایی کسب کردند. این آموزش، بیشتر توسط خود افراد آسیب دیده بینایی انجام شد. این دانشجویان، در ابتدا با نظریه های معلولیت آشنا شدند و پس از آن نیز اطلاعاتی در خصوص حقوق افراد دارای معلولیت و سازمان ها و مؤسسات مرتبط با این افراد، از جمله: فدراسیون ملی نابینایان، کسب کردند. دانشجویان همچنین با فن آوری های همیار و طراحی فراگیر آشنا شدند. علاوه بر این، دانشجویان به طور مستقیم با فن آوری های کمکی مانند اَشکال برجسته و طراحی این اَشکال و یادداشت بردار بریل، کار کردند. یکی از تکالیف کلاسی، استفاده از صفحه خوان برای انجام کارهای روزمره از جمله جستجو در اینترنت و مدیریت کلاس بود. لازم به ذکر است که دانشجویان به سختی توانستند بدون ورودی دیداری مثل صفحه تلفن همراه و یا کامپیوترشان، با این وسایل کار کنند و از آن ها خواسته شد که دشواری هایشان برای انجام این کار را منعکس کنند و استقامت داشته باشند و در نهایت، موفقیت حاصل شد.
یکی از نکات مورد تأکید این طرح، موانع و دشواری های آموزشی آسیب دیدگان بینایی است. معلمان معمولاً به گونه ای درس می دهند که برای افراد آسیب دیده بینایی، دسترس پذیر نیست. مطالعات انجام شده بر روی افراد آسیب دیده بینایی، نشان داده اند که معلمان در فراهم کردن آموزش به گونه ای که برای آسیب دیدگان بینایی دسترس پذیر باشد، یا غفلت می کنند یا موفق نیستند. دانشجویان در طرح حاضر، به بحث و بررسی استفاده از اطلاعات دیداری و تصاویر در کتاب های درسی پرداختند و منابع اطلاعاتی مانند تصاویر برجسته و تصاویر توضیح دار را بررسی کردند. دانشجویان در نهایت، با همکاری کتابخانه دانشگاه که مجهز به چاپ گر سه بُعدی بود، منابع اطلاعاتی سه بُعدی برای آموزش نابینایان، طراحی و چاپ کرده و از خود افراد آسیب دیده بینایی در این زمینه بازخورد گرفتند. برای مثال: برای کلاس شیمی، استریو ایزومر یا ایزومر فضایی سه بُعدی طراحی کردند. این منابع به صورت رایگان برای استفاده معلمانی که دانشجوی آسیب دیده بینایی داشتند، در اختیار آن ها قرار گرفت.
بنا بر این، دانشجویان در این طرح آموزشی، به طور مستقیم با افراد آسیب دیده بینایی، ارتباط و همکاری داشتند تا بر روی طرحی منطبق بر واقعیت کار کنند که دست آوردهای مثبتی برای جامعه آسیب دیدگان بینایی خواهد داشت.
پیشبینی طراحان این بوده است که این مداخله، اثر مثبتی بر نگرش افراد نسبت به آسیب بینایی، دسترس پذیری و طراحی فراگیر خواهد داشت و اگر این گونه باشد می تواند به عنوان الگویی در سایر جوامع و کشورها برای تغییر نگرش شهروندان نسبت به آسیب بینایی و افراد آسیب دیده بینایی به کار گرفته شود.
همان گونه که در ابتدا گفته شد، شرکت کنندگان این طرح، دانشجویانی از رشته های گوناگون مانند روان شناسی، زیست شناسی، طراحی گرافیک، علوم سلامت، هنرهای تجسمی، حقوق جزا، انگلیسی، طراحی بازی و رسانه های موبایلی بودند و در مجموع ۱۷ نفر (۸ مرد و ۹ زن) در این طرح شرکت کردند. این افراد از نزدیک با افراد آسیب دیده بینایی همکاری داشتند و در خصوص پروژه هایشان از جمله: طراحی سه بُعدی از آنان بازخورد دریافت می کردند. برای سنجش نگرش دانشجویان نسبت به آسیب بینایی از مقیاس مسئولیت اجتماعی در خصوص نابینایی (SRBS) که مقیاسی است دارای بیست پرسش در زمینه نگرش افراد نسبت به آسیب بینایی و توسط بِل و سیلوِرمَن در سال ۲۰۱۱ طراحی شده است؛ در شروع و پایان طرح استفاده شد. نمرات این مقیاس بین ۲۰ تا ۱۰۰ است و نمرات بالاتر نشان دهنده نگرش مثبت تر نسبت به آسیب بینایی هستند. میانگین نمرات شرکت کنندگان در این طرح در ابتدا ۶۴ و پس از پایان طرح ۶۹.۲ بود که از نظر آماری معنی دار و نشان دهنده اثر مثبت این طرح بر تغییر نگرش نسبت به آسیب بینایی است. البته مجریان این طرح می گویند که نمره شرکت کنندگان این طرح، پیش از شروع طرح نیز در مقایسه با گروه های نمونه مطالعه شده در پژوهش های دیگر کمی بالاتر بوده است و حدس می زنند این اختلاف به این دلیل است که مشارکت در این طرح به صورت اختیاری بوده و گروه به صورت تصادفی انتخاب نشده و طبعاً افرادی که نگرش مثبت تری نسبت به آسیب بینایی دارند در این دوره آموزشی شرکت کرده اند.
دانشجویان پس از پایان دوره آموزشی، مقالاتی ارائه دادند و به طور مشترک بر برخی نکات با محوریت لزوم ارتباط و همکاری مستقیم طراحان با آسیب دیدگان بینایی تأکید کردند. برای مثال:
*با افراد آسیب دیده بینایی صحبت کنید و نظرات آن ها را در مورد طرح ها و تولیداتتان بشنوید. زیرا آنها هستند که از این محصولات استفاده می کنند.
*از تفکر خودمحور بپرهیزید و خارج از خودتان و از نگاه نابینایان به موضوع نگاه کنید. اگر همکاری از خود نابینایان داشته باشید، بسیار مفید است.
*اطلاعات را از افراد نابینا کسب کنید.
*تولیداتتان را با افراد آسیب دیده بینایی که استفاده کنندگان آن هستند بررسی کنید.
شرکت کنندگان در طرح همچنین به این موضوع که این دوره آموزشی، چه تأثیری بر کار و زندگی آینده آن ها خواهد داشت پرداختند. برای مثال:
*شرکت در این دوره و ارتباط با افراد آسیب دیده بینایی به ما آموخت که در آینده، در تولید و برنامه ریزی ها به یاد داشته باشیم که طراحی دسترس پذیر می تواند موجب شود که افراد بیشتری از آن تولید سود ببرند.
*طرح ها و تولیدات ما از این پس، بر اساس استاندارد های دسترس پذیری خواهد بود.
*آگاهی از فن آوری های نوین و به کار گیری آن در طراحی ها موجب می شود که طرح ها برای همه قابل استفاده و سودمند باشند.
*اکنون می دانیم که همه چیز باید بر اساس قوانین طراحی فراگیر، طراحی و ساخته شود. ما نمی دانیم که هر فرد، چه معلولیت و محدودیت هایی دارد ولی اگر تولیدات بر اساس قوانین طراحی فراگیر باشد، طرح ها و محصولات برای همه افراد قابل استفاده خواهند بود.
این دوره آموزشی، شواهدی فراهم کرد که آموزش و آگاهی بخشی به شکل صحیح و جامع، می تواند بر نگرش افراد جامعه نسبت به آسیب بینایی اثر مثبت داشته باشد. اما از آن جایی که گروه نمونه در این مطالعه به واسطه محدودیت های موجود، بسیار کوچک بود؛ تعمیم نتایج باید با احتیاط صورت گیرد و این طرح با گروه های بزرگ تر تکرار شود. اجرای این طرح می تواند با گروه های نمونه بزرگ تر و در مقابل، با مداخلات مختصر تری صورت گیرد. برای مثال: می توان یک ساعت از یکی از دروس را به آشنایی با آسیب بینایی و محدودیت ها و قوانین و همچنین فن آوری های مرتبط با آسیب بینایی اختصاص داد. به احتمال قوی، مداخلات کوتاه مدت بر گروه های نمونه بزرگ می تواند در تغییر نگرش جامعه نسبت به آسیب بینایی، مفید باشد ولی همان گونه که در بخش اول این مطلب در شماره قبل گفته شد، این مداخلات باید استراتژی های گوناگونی شامل آگاهی بخشی، ارتباط و همکاری با افراد آسیب دیده بینایی برای انجام پروژه های مشترک و تجربه استفاده از وسایل و فن آوری های مرتبط با افراد آسیب دیده بینایی را به کار گیرند تا بهترین نتیجه حاصل شود.
امید است این طرح، مورد توجه متخصصین و دست اندر کاران کشور ما نیز قرار گیرد و آگاهی بخشی در زمینه آسیب بینایی از انحصار برنامه های نمایشی و بدون فکر و برنامه ریزی رادیو و تلویزیونی و گرد هم آیی های مختصر ویژه ۲۳ مهر (۱۵ اکتبر، روز ایمنی عصای سفید) خارج شده و جای خود را به آگاهی بخشی و آموزش های جامع و رسمی و پژوهش محور در ارتباط با آسیب بینایی بدهد و از این طریق، نگرش جامعه نسبت به آسیب بینایی و افراد دارای این آسیب تغییر یابد.
منبع: ماهنامه ی مانا.