در شرایطی که تحقق قانون جامع حمایت از حقوق معلولان از مطالبات اصلی افراد دارای معلولیت است، پخش یک طنز از صداوسیما کافی بود تا صدای اعتراض و تأسف بسیاری از فعالان این حوزه و خانواده هایی که فرزند دارای معلولیت در خانه دارند بلند شود.
صدا و سیما طبق ماده 12 قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، وظیفه دارد تا حداقل دو ساعت از برنامه های خود را در هفته در زمان مناسب و مؤثر به افراد دارای معلولیت و آشنایی جامعه با توانمندی های معلولان اختصاص دهد، با آنکه سال ها از تصویب این قانون می گذرد اما این ماده قانونی نیز مانند سایر موارد از جمله ماده 27 به فراموشی سپرده شده است. در این زمینه با «فتانه امیری» دکترای مهندسی خلاقیت در حوزه معلولیت گفت وگویی انجام دادیم.
از نظر شما، رسانه ملی به وظایف و رسالت هایش در حوزه افراد دارای معلولیت عمل کرده؟ در واقع قانون حمایت از حقوق معلولان هم رسانه ملی را موظف کرده که در حوزه معلولان اطلاع رسانی و مهم تر از همه فرهنگ سازی داشته باشه، به نظرتان چقدر از این امر مهم محقق شده است؟
به صورت موثق می توانیم سیاست های صداوسیما را از این نظر به نقد بکشیم. مطابق با قانون بالادستی، ساعت هایی که صداوسیما باید به فرهنگ سازی در حوزه معلولیت یا تولید محتوا برای آنها اختصاص دهد، با کاستی های فراوانی رو به رو است و کمبودهای زیادی دارد.
بسیاری از فعالیت هایی که صداوسیما باید از نظر قانونی در زمینه معلولیت انجام دهد، به صورت تخصصی و حرفه ای انجام نشده یا زمانی که صداوسیما از روی اجبار به این اقدام آن هم به صورت غیرتخصصی تن می دهد، فعالیت ها به دلیل بهره مندنشدن از افراد باتجربه و کارآمد در این حوزه به بیراهه رفته و حاصل آن به تولید برنامه طنزی ختم می شود که حواشی و انتقادات فراوانی را پدید می آورد.با تمام این انتقادات دیرینه اعتقاد دارم که فقط انتقادکردن از دستگاه ها و سازمان های مسئول در حوزه افراد دارای معلولیت کافی نیست و باید به دنبال هر انتقادی به صورت عملیاتی و راهبردی فعالیت کرد و در جست وجوی راهکاری برای به نتیجه رساندن امور بود.
رسانه ملی به صورت حرفه ای باید در حوزه معلولیت چه اقداماتی انجام دهد؟
رسانه ملی به عنوان یک نهاد عمومی، رسالت مهمی در ارتقای آگاهی عمومی و ترویج فرهنگ صحیح در ایجاد ارزش ها و باورهای جامعه دارد. این رسالت ایجاب می کند که رسانه ملی در برنامه های خود، مسائل و توانمندی های افراد دارای معلولیت را به عنوان شهروندان دارای حق شهروندی به تصویر بکشد و از نگاه تبعیض آمیز و تمسخر نسبت به آنها پرهیز کند.
یک رسانه ملی وظیفه دارد با پخش برنامه های متنوع، آگاهی عمومی را نسبت به حقوق افراد جامعه و ارزش ها و باورهای درست افزایش دهد. الگوهای موفق را معرفی و فرهنگ احترام و همدلی را نسبت به پذیرش تفاوت ها ترویج کند. رسانه ملی موظف است از تولیدات فرهنگی در افزایش نگرش های مثبت حمایت کند و باورهای غلط را به چالش بکشد و مورد نقد قرار دهد.
طنز اخیر که از شبکه تلویزیونی پخش شد، تا چه اندازه در تضعیف روحیه افراد دارای معلولیت و خانواده آنان تأثیرگذار بود؟
به این موضوع باید از دو جهت نگاه کرد. اولا اجرا کنندگان برنامه، به صورت آگاهانه و از روی عمد به دنبال تمسخر معلولان نبودند. اینکه افراد دارای معلولیت در جامعه و از نگاه مردم دارای احترام و کرامت هستند، جای شکی نیست. ولی اشکال کار از نظر بنده به همان ناآگاهی و نپرداختن به این موضوعات مهم در جامعه بازمی گردد. اگر مسائل معلولان و آگاهی از توانمندی های این افراد همواره در جامعه و در رسانه ها مطرح شود، مسائل این چنینی کمتر اتفاق خواهد افتاد.
بهتر است این موضوع را از جانب جامعه معلولان نیز بررسی کنیم. این تغییر نگرش ها که مدام در جاهای مختلف مطرح می شود نیز باید درباره معلولان محقق شود. این حجم از نگرانی و گله مندی درباره جامعه معلولان قابل تحسین است اما روی دیگر سکه حاکی از آن است که پذیرش معلولیت برای خود افراد معلول نیز هنوز جای شک و شبهه دارد.
می دانیم اولین گام در موفقیت افراد دارای معلولیت، پذیرش مشکل و محدودیت خودشان است. تجربه نشان می دهد که این پذیرش باعث رشد، پیشرفت و موفقیت این افراد می شود و از درگیری آنان برای متقاعدکردن جامعه، به ثابت کردن خود با ورود به عرصه عمل و نمایش توانمندی های آنان منتهی می شود.
چطور رسانه ملی می تواند وارد موضوع طنز یا هر نوع تولید محتوایی در حوزه افراد دارای معلولیت شود؟
طنز نوعی بیان برای ایجاد سرگرمی و خنده است که با استفاده از اغراق و تناقض به صورت شعر و نمایش ارائه می شود. طنز می تواند به عنوان ابزاری برای نقد و بررسی باورهای غلط و ناهنجاری های اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. حتی طنز بجا و درست به همدلی و درک بیشتر جامعه کمک می کند. دیدگاه انتقادی به مسائل جامعه از طریق طنز می تواند راهکار مؤثری برای به چالش کشیدن رویدادها و اتفاقات و رسیدن به درک مشترک و حل مسائل باشد. استفاده صحیح از طنز می تواند به ارتقای سطح فرهنگ جامعه و ایجاد فضای شاد و پویا کمک کرده و رسیدن به جامعه ای عادلانه و فراگیر را برای همه افراد با هر نوع ویژگی تسهیل کند.
آیا اصلا افراد دارای معلولیت باید وارد حوزه طنز بشوند؟
هیچ محدودیتی برای ورود افراد دارای معلولیت به حوزه طنز وجود ندارد. در بسیاری موارد دیده شده است که افراد معلول از خلاقیت و توانمندی ویژه ای در خلق محتواهای طنز برخوردارند. حتی ورود افراد با ویژگی های خاص و متفاوت باعث جذابیت کار طنز و تأثیرگذاری بیشتر آن بر مخاطبان شده است. عرصه طنز و تولید محتواهای فرهنگی و هنری می تواند توانمندی های افراد دارای معلولیت را بیشتر به جامعه بشناساند و به تغییر نگرش ها نسبت به آنان بینجامد.
این ورود چگونه باید باشد که حساسیت ایجاد نکند و حاشیه ساز نشود؟
راهکارهای عملی وجود دارد تا پرداختن به طنز علاوه بر ترویج ارزش ها، حساسیت ایجاد نکند و حاشیه ساز نشود. باید بدانیم، افراد خلاق طنزپرداز هستند و پرداختن به طنز خلاقیت افراد را افزایش می دهد. رسانه ملی می تواند برای تقویت ابعاد مثبت طنز با دعوت از متخصصان و فعالان این حوزه، زبان مناسب و صحیح در استفاده از گفتار و رفتار طنزآمیز را مورد استفاده قرار دهد.
طنز نیاز جامعه است ولی نه به هر بها و قیمتی. در هر شرایطی باید حریم خصوصی و احترام و منزلت، شأن و کرامت آحاد جامعه رعایت شود و با آگاهی کامل از تأثیرات تولیدات با ویژگی طنز برنامه ها تولید و اجرا شوند. مهم است بدانیم شاید بزرگ ترین مخاطبان تولیدات رسانه ای همین افراد دارای معلولیت هستند.
این افراد به دلایل عدیده که بیشتر به عدم رعایت حقوق آنان مرتبط است، کمتر قادر به خروج از خانه و حضور در جامعه هستند. این عامل باعث می شود معلولان از مخاطبان اصلی و مستمر برنامه های رسانه ها باشند. رسانه ها باید با احترام گذاشتن به این بزرگ ترین اقلیت جامعه و ایجاد اعتماد بیشتر در بین آنان، از ظرفیت ها و استعدادهای آنها در توسعه پایدار بیشتر و بهتر بهره ببرند.
طبق گفته شما «اگر افراد دارای معلولیت به مرحله پذیرش شرایط یا معلولیتشان رسیده باشند، نباید از دیدن چنین تولیداتی در رسانه ملی، دلگیر شوند…». ما در مورد اخیر شاهد بودیم که قبل از هر چیز، خانواده های افراد دارای معلولیت نسبت به این طنز، واکنش نشان دادند و البته می دانیم و اشراف داریم که خانواده های زیادی با معلولیت فرزندانشان به صلح رسیده اند.
دقیقا. همچنان نسبت به تولیدات این چنینی انتقاد دارم. این مسئله نه تنها باعث واکنش خانواده ها و افراد دارای معلولیت می شود بلکه باید تمام جامعه به این گونه برنامه ها واکنش نشان دهند و این هم نیاز به فرهنگ سازی خاصی دارد.
آیا این قبیل تولیدات طنز که باعث ایجاد حواشی می شود، به باز تولید نگرش های منفی نسبت به معلولان منجر نخواهد شد؟
بله بدون تردید بازتولید برنامه های طنزی که افراد دارای معلولیت را به تمسخر می گیرند، می تواند باعث ایجاد نگرش های منفی نسبت به این افراد در جامعه شود. این برنامه ها غالبا با کلیشه سازی معلولان را به عنوان شخصیت ناتوان به تصویر می کشند. این امر باعث می شود این تصورات نادرست در ذهن مخاطبان به عنوان حقیقت جا بیفتد و به نوعی کلیشه تبدیل شود.
برخی از این برنامه ها افراد دارای معلولیت را به عنوان افراد قابل ترحم و نیازمند نمایش می دهند. این نگاه ترحم آمیز، استقلال و توانایی های معلولان را نادیده می گیرند و به نوعی آنها را به عنوان افراد ضعیف و ناتوان معرفی می کنند. همچنین افراد دارای معلولیت با دیدن این برنامه ها ممکن است احساس شرم و انزوا کنند. آنها ممکن است از اینکه مورد تمسخر و تحقیر دیگران قرار بگیرند، از حضور در اجتماع خودداری کنند.
در نهایت، لازم است به یاد داشته باشیم که افراد دارای معلولیت مانند همه افراد دیگر حق دارند که مورد احترام قرار گیرند. بازتولید برنامه های طنزی که معلولان را به تمسخر می گیرند، این حق را از آنان سلب می کند و به ایجاد جامعه تبعیض آمیز و غیرعادلانه منجر می شود.
* لازم به ذکر است دکتر «فتانه امیری» عضو مجمع جهانی آموزش معلولان، مؤسس و دبیر جشنواره بین المللی فیلم پرواز، در راستای فرهنگ سازی و آگاهی بخشی در زمینه انعکاس توانمندی های حقیقی و مسائل متعدد افراد دارای معلولیت، فعالیت های متعدد و متنوعی را در حوزه فیلم و سینما انجام داده است.
منبع: سلامت نیوز