نویسنده: زهرا همت
احتمالاً تا کنون در محافل و مباحث گوناگون، اصطلاح توان بخشی یا نو توانی و باز توانی را بسیار زیاد شنیده اید. ممکن است شنیدن این واژه شما را به فکر فرو برده باشد و به مفهوم و کاربرد آن اندیشیده باشید. این اصطلاح در مباحث تخصصی، بیشتر در مورد تعریف خدمات پزشکی و کلینیکی، برای کمک به افراد کم بینا، جهت استفادۀ حد اکثری از باقی ماندۀ بینایی و ارتقای کارکرد بینایی در موقعیت های گوناگون زندگی روزمره، در مسیر بهبود کیفیت زندگی افراد به کار گرفته می شود؛ اما در مفهوم عام و کلی تر، می توان آن را در مورد تمام تکنیک ها و ترفند هایی که با استفادۀ حد اکثری از تمام ظرفیت ها و قابلیت های حواس هر فرد برای انجام امور روزمرۀ زندگی و بهبود کیفیت زندگی افراد نابینا و کم بینا به کار گرفته می شود، استفاده کرد.
میزان شیوع آسیب بینایی در جامعه بالاست و پژوهش های انجام شده، نشان می دهند که این نرخ شیوع در سال های اخیر، افزایش در خور توجهی نیز داشته است؛ بنا بر این، به نظر می رسد مطالعه و پژوهش در زمینۀ توان بخشی افراد آسیب دیدۀ بینایی، ضروری است.
ممکن است نوزادی به دلیل مسائل ژنتیکی یا حوادث پیش آمده در دوران جنینی یا زمان تولد، با آسیب بینایی به دنیا بیاید. میزان و نوع آسیب بینایی در هر نوزاد متفاوت است و گستره وسیعی از نابینایی تا آسیب های جزئی را در بر می گیرد. این آسیب به هر شکل و میزانی که باشد، به همان نسبت، تمامی جنبه های زندگی کودک و خانواده اش را تحت تأثیر قرار می دهد.
در ابتدا، والدین کودکی که با آسیب بینایی متولد می شود، با چالش بزرگی مواجه می شوند که پذیرش شرایط نوزاد است. در اینجا وجود یک روان شناس برای کمک به خانواده در جهت مواجهۀ صحیح با این شرایط ضروری است؛ اما متأسفانه معمولاً این اتفاق نمی افتد و هیچ گونه خدمات تخصصی به خانواده ها ارائه نمی شود. در بیشتر موارد، افراد اصلاً احساس نیازی برای مراجعه به روان شناس نمی کنند و تصور می کنند که خدمات روان شناسی و مشاوره، تنها برای بیماری های حاد روانی است و در مواردی مانند تولد فرزندی با آسیب جسمانی، نیازی به روان شناس نیست و تنها باید برای درمان آسیب جسمانی، به دنبال خدمات پزشکی بود. در نتیجه، افراد تنها به دنبال درمان های پزشکی و حتی گاه، راهکار های غیر علمی و حتی خرافی برای رفع این آسیب بینایی هستند و نمی خواهند فرزندشان را با همان ویژگی های جسمانی که دارد، بپذیرند و خود را با شرایط وفق دهند و علاوه بر این، اطلاعات علمی و دقیقی از نحوۀ کمک و آموزش صحیح به فرزندشان کسب کنند.
در بیشتر کشور ها، زمانی که نوزادی با آسیب خاصی متولد می شود، خانوادۀ وی، خدمات روان شناسی دولتی دریافت می کنند؛ اما متأسفانه در کشور ما در بدو تولد، هیچ گونه اطلاع رسانی و آموزش صحیحی انجام نمی شود و هیچ گونه خدمات روان شناختی و آموزشی دولتی به خانواده ها ارائه نمی شود و اولین مواجهۀ والدین کودکان آسیب دیدۀ بینایی با متخصصین این حوزه، به سن پیش دبستانی کودک و سنجش آغازین کودک برای ورود به مدرسه موکول می شود.
با توجه به مطالعات انجام شده و نظریه های رشد، آموزش کودکان از لحظه تولد شروع می شود و حتی برخی نظریه پردازان معتقدند که یادگیری کودک حتی از دوران جنینی آغاز می شود. به هر حال، می دانیم که خردسالی یکی از حساس ترین و مهم ترین دوره های رشد است و آموزش های بسیاری باید در این سنین به کودکان داده شود که اساس و پیش نیاز آموزش های بعدی است. سنین قبل از مدرسه، بهترین زمان برای رشد حسی و حرکتی است و اگر محیط غنی و آموزش مناسب برای کودک در این زمان فراهم نشود، جبران کاستی های ایجادشده بسیار دشوار خواهد بود. کودکان، بسیاری از اطلاعات را به کمک حس بینایی و از طریق مشاهدۀ محیط و رفتار اطرافیان یاد می گیرند و در بسیاری از موارد، نیازی به آموزش مستقیم کودک نیست؛ اما کودکان آسیب دیدۀ بینایی، این منبع مهم اطلاعات را در اختیار ندارند و والدین باید تمام آموزش هایی را که کودکان معمولاً از طریق مشاهده کسب می کنند، به طور مستقیم برای کودک آسیب دیدۀ بینایی فراهم کنند. متأسفانه با توجه به نبود ارتباط با افراد متخصص، در بیشتر موارد، والدین نمی دانند که چگونه باید فرزند آسیب دیدۀ بینایی خود را آموزش دهند و حتی برخی افراد، تصور می کنند که کودک توانایی لازم برای یادگیری را ندارد و تنها باید او را حمایت کنند و حتی ساده ترین کارها مثل غذاخوردن را خودشان برای کودک انجام می دهند و این بزرگ ترین خیانت به کودک است. در اینجا ضرورت مشورت با متخصصین برای کمک به والدین دارای فرزند آسیب دیدۀ بینایی به خوبی احساس می شود.
اما همیشه آسیب بینایی از لحظه تولد با افراد همراه نیست. آسیب بینایی در هر زمان و هر مکانی و برای هر فردی ممکن است اتفاق بیفتد. تصادف، دیابت و برخی بیماری های خاص دیگر، مسمومیت و حوادث بسیار دیگری می تواند منجر به آسیب بینایی افراد شود. در اینجا نیز مهم ترین چالش، پذیرش و کنار آمدن با شرایط جدید و تلاش برای وفق دادن خود با زندگی همراه با آسیب بینایی است؛ اما متأسفانه باز هم خبری از حمایت دولتی و ارائۀ خدمات روان شناختی نیست و بیشتر افراد، خودشان هم احساس نیازی به کمک روان شناس و سایر متخصصین حوزۀ آسیب بینایی نمی کنند و تنها به دنبال درمان پزشکی و حتی درمان های خرافی و غیر علمی برای این آسیب هستند؛ البته منظور ما این نیست که نباید به دنبال درمان آسیب بینایی بود؛ بلکه سخن این است که باید شرایط کنونی پذیرفته شود و افرادی که دچار آسیب بینایی شده اند، خود را با این شرایط وفق داده و زندگی روزمرۀ خود را ادامه دهند و حالا در این میان، اگر بهبودی از آسیب بینایی هم حاصل شد، بسیار خوب است و چیزی از دست نرفته است.
شرایطی را تصور کنید که فردی در سنین بزرگ سالی دچار آسیب بینایی می شود. این فرد باید در ابتدا شرایط جدید را بپذیرد و خود را به عنوان یک فرد دارای آسیب بینایی قبول کند و با توجه به اینکه کسی جز خودش به داد او نمی رسد، باید به کسب اطلاعات صحیح در زمینۀ آسیب بینایی بپردازد و در مرحلۀ بعدی، به دنبال آموزش های خاص و متناسب با شرایط ایجادشده در اثر آسیب بینایی برود. به عنوان مثال، یکی از مهم ترین موارد برای یک فرد بزرگ سال، استقلال فردی و انجام امور روزمرۀ زندگی، به طور مستقل و بدون نیاز و وابستگی به دیگران است. فردی که با استفاده از قدرت بینایی، تمام کار های روزمره اش را انجام می داد، اکنون باید ساده ترین امور زندگی مانند جهت یابی و حرکت، خوردن و نوشیدن، ریختن آب در لیوان و موارد بسیار دیگری را با به کار گیری سایر حواس و تقویت مهارت ها و استفاده از ابزار های کمکی و ترفند های خاص، بیاموزد و اجرا کند. مبرهن است که این فرآیند، بسیار پیچیده و زمان بر است و با توجه به آسیب های روانی که در اثر آسیب بینایی در فرد ایجاد می شود، ضروری است که در ابتدا، خدمات روان شناختی به این افراد ارائه شود و آن ها در پذیرش و کنار آمدن با شرایط جدید و یافتن آمادگی روانی لازم برای شروع آموزش و ادامۀ زندگی، با وجود آسیب بینایی، یاری شوند؛ اما در اینجا هیچ یاری جز خودمان نیست و هر فرد، بهترین یاری رسان خویش است و افرادی که دچار آسیب بینایی می شوند، باید از متخصصین این حوزه برای باز توانی و سازگاری با نیاز های نوظهور زندگی، راهنمایی و کمک بگیرند.
ما در این سلسله نوشته ها، قصد داریم به موضوع آموزش و توان بخشی افراد آسیب دیدۀ بینایی بپردازیم. هم فکری شما برای بهبود سطح کیفی مطالب، برای مان بسیار ارزشمند است. لطفاً نظرات و پیشنهاد های خود را از راه های ارتباطی «نسل مانا» با ما مطرح کنید.
منبع: ماهنامه ی نسل مانا.