نویسنده: زهرا همت: روان شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی شهر تهران
بر اساس مقاله ای از: دلانی کشیکتاش، عضو پژوهش کده آموزش های ویژه دانشگاه آنکارا
بینایی نقش بسیار مهمی در تمام جوانب رشد کودکان دارد. مطالعات نشان می دهند که کودکان آسیب دیده بینایی در مقایسه با همسالان فاقد آسیب بینایی، رشد کندتری دارند. این مطالعات بر نیازهای آموزشی خاص این کودکان و لزوم برنامه ریزی آموزشی صحیح برای آنها تأکید دارند.
اکنون ما می دانیم که کودکان آسیب دیده بینایی، نیازهای آموزشی خاصی دارند که باید به سرعت برایشان فراهم گردد ولی از آنجا که درصد بالایی از این کودکان در کشورهای کمتر توسعه یافته زندگی می کنند؛ این آموزش ها آن گونه که باید فراهم نمی شود. همچنین با توجه به چشم انداز حاصل از پژوهش های تجربی در خصوص میزان اثربخشی مداخلات اوایل کودکی، به نظر می رسد که تحریک و برنامه های آموزشی خاص اوایل کودکی، جهت جبران تأخیر رشدی حاصل از فقدان بینایی در این کودکان ضروری است.
این پژوهش بر محدودیت های آموزش های ویژه اوایل کودکی تمرکز دارد و راهکارهایی برای غلبه بر این مشکلات پیشنهاد می کند.
راهبردهای مداخله زودهنگام برای کودکان آسیب دیده بینایی
تعدادی از محققان راهکارهایی را در ارتباط با آموزش های اولیه مورد نیاز کودکان آسیب دیده بینایی ارائه داده اند. این راهکارها عمدتاً به موضوعاتی که کودکان آسیب دیده بینایی، والدین آنها و سیستم خدمات آموزشی که تمام جنبه های رشدی کودکان را شامل می شود می پردازد که به مداخلات خانواده و فن آوری های آموزشی مناسب کودکان آسیب دیده بینایی و فراهم ساختن فرصت رشد و پیشرفت تحصیلی و اجتماعی این کودکان اشاره دارند. بیشتر صاحب نظران بر نواقص و کاستی های این راهکارها در ساختارهای آموزشی اذعان دارند. این کاستی ها پژوهش گران را به مطالعه و بررسی و یافتن خط مشی مناسب جهت فراهم کردن آموزش و فرصت رشد کودکان آسیب دیده بینایی وا داشته است که در این مقاله به مهم ترین آنها می پردازیم.
الگوی رشدی کودکان آسیب دیده بینایی
مطالعات انجام شده در حیطه الگوی رشدی کودکان آسیب دیده بینایی، به طور عمده نشان دهنده تأخیر رشد در تمام جنبه های رشد این کودکان در مقایسه با همسالان فاقد آسیب بینایی آنها است. البته تعدادی از پژوهش ها نیز به این نتیجه رسیده اند که کودکان آسیب دیده بینایی مراحل رشد را درست هم زمان با سایر همسالانشان طی می کنند و برخی پژوهش ها نیز دریافته اند که کودکان آسیب دیده بینایی در مقایسه با همسالان، تأخیر رشدی بسیار کمی دارند. به طور کلی بیشتر پژوهش گران معتقدند که با توجه به کم بودن تعداد پژوهش ها، محدودیت های اخلاقی، میزان باقی مانده بینایی کودکان، سن شروع آسیب بینایی و محدودیت هایی از این دست، ترسیم الگوی رشدی کودکان آسیب دیده بینایی، بسیار دشوار و یا به اعتقاد برخی غیر ممکن است. با این حال، با توجه به پیشرفت برنامه های آموزش مبتنی بر ویژگی های رشدی کودکان، مطالعات مفصل تری جهت ترسیم الگوی رشدی کودکان آسیب دیده بینایی ضروری است.
حوزه های رشدی مهم
مداخلات اوایل کودکی افراد آسیب دیده بینایی، بیشتر بر جهت یابی، حرکت، مهارت های بازی کردن و مهارت های روزمره زندگی متمرکز است. جهت یابی و حرکت، مقوله ای است که آسیب بینایی را از سایر معلولیت ها متمایز می سازد و کودکان در این حیطه نیازمند بیشترین توجه و کمک و حمایت از جانب اطرافیان هستند. فراهم کردن محیطی خالی از مانع در منزل، کلید جهت یابی و تحرک مستقل کودکان آسیب دیده بینایی است. این حیطه به جهت تأثیری که بر سایر جنبه های رشد کودک دارد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین مداخلات اولیه برای این گروه از کودکان باید بر مهارت های جهت یابی و حرکت متمرکز باشد. این نباید به معنای نادیده گرفتن سایر حوزه ها در نظر گرفته شود زیرا پژوهش ها نشان داده اند که هر یک از حوزه های رشدی، بر دیگری اثر می گذارند. بنابراین آموزش اولیه کودکان آسیب دیده بینایی باید ضمن تمرکز بر جهت یابی و حرکت به تمام جنبه های رشدی کودک بپردازد.
تعامل والد-کودک
ارتباط و تعامل مادر و کودک، نقش بسیار مهمی را جهت تضمین دسترسی خردسالان آسیب دیده بینایی به آموزش های خاص مورد نیاز آنها بازی می کند. پژوهش های بسیاری، نشان دهنده ارتباط قوی بین مداخلات و انتظارات مادران و سطح رشد کودکان آسیب دیده بینایی هستند. این مطالعات، دست کم سه دلیل برای برنامه های مداخله اوایل خردسالی آسیب دیدگان بینایی ذکر می کنند. اول این که رابطه هر مادر و کودکی، مختصات خودش را دارد و نیازها در هر ارتباط با ارتباط دیگر متفاوت است. دوم این که مادران باید یاد بگیرند که در هر محیط و موقعیت خاص، چگونه باید به رفتار و حرکات کودکشان واکنش نشان دهند که بتوانند نیازهای او را برطرف نموده و مهارت های روزمره زندگی را نیز به ایشان آموزش دهند و سوم این که انتظارات مادر و سایر اعضای خانواده از کودک آسیب دیده بینایی باید بر اساس بهترین عملکرد کودک با توجه به توانایی ها و محدودیت های او تنظیم شود و خانواده باید محیط غنی آموزشی برای کودک آسیب دیده بینایی فراهم کنند.
تربیت نیروی انسانی
اولین متخصصانی که با کودکان آسیب دیده بینایی کار می کنند، آموزگاران ویژه این کودکان و متخصصان جهت یابی و حرکت هستند. مشاوران خانواده، گفتار درمانگر ها و فیزیوتراپیست ها از جمله دیگر متخصصانی هستند که به این گروه از کودکان، خدمات ارائه می کنند. این متخصصان باید از الگوی رشدی این کودکان و تأثیر فقدان بینایی بر کودک، خانواده و جامعه، آگاه باشند و همچنین باید در برقراری ارتباط و همکاری تیمی با خانواده کودک و سایر متخصصانی که با کودک کار می کنند بکوشند. نکته بسیار مهم برای متخصصان، توجه به وجود معلولیت های دیگری علاوه بر آسیب بینایی در این کودکان است.
مطالعات نشان می دهند که توجه کشورهای توسعه یافته به تربیت و آماده سازی متخصصان این حوزه، افزایش قابل توجهی داشته است.
یکپارچه سازی
حرکت در جهت هدف اصلی از آموزش که آماده سازی این کودکان برای فعالیت در جامعه است؛ از همان سال های اوایل کودکی آغاز می شود. این کودکان باید از همان سال های ابتدای کودکی، در محیط طبیعی و در کنار سایر همسالان فعالیت کنند. محیط باید برای کودکان آسیب دیده بینایی مناسب سازی و مانع زدایی شود اما متأسفانه در بیشتر کشورها، این مناسب سازی انجام نمی شود. پژوهش گران معتقدند که در صورت فراهم نشدن محیطی بدون مانع برای کودکان آسیب دیده بینایی، دست کم باید این امکان در مدارس ویژه فراهم شود و کودکان بتوانند آموزش های ضروری ابتدایی را در این محیط ببینند.
نتیجه گیری
این پژوهش بر ضروریات اوّلیه آموزش کودکان آسیب دیده بینایی تمرکز داشت. بر اساس این مطالعه، تلاش برای فراهم نمودن آموزش ویژه منطبق بر ویژگی ها و نیازهای هر کودک و خانواده وی، ضروری است. علاوه بر این، آموزش کودکان آسیب دیده بینایی باید ضمن تمرکز بر جهت یابی و حرکت و رابطه والد و کودک، تمام جوانب رشدی کودکان را در بر گیرد. همچنین دولت ها باید کمبود نیروی متخصص برای کار با کودکان آسیب دیده بینایی را در نظر داشته باشند و امکان پرورش نیروی انسانی بیشتر در این حوزه را فراهم کنند. در آموزش نیروی انسانی، باید کار تیمی و همکاری با سایر متخصصان برای کمک به رشد همه جانبه این کودکان در نظر گرفته شود. به علاوه، امکان کار و فعالیت افراد آسیب دیده بینایی در محیط طبیعی و در کنار سایر افراد جامعه نیز باید فراهم گردد و این مستلزم فراهم کردن محیطی دسترس پذیر و بدون مانع است. در پایان باید گفت که فراهم شدن برنامه های آموزشی مناسب برای کودکان آسیب دیده بینایی، نیازمند این است که سیاست گذاران جامعه به این باور برسند که کودکان آسیب دیده بینایی نیز می توانند مانند سایر کودکان، رشد کنند و بیاموزند.
منبع: ماهنامه ی مانا.