نقش سازمان های مردم نهاد در کیفیت زندگی کاری افراد دارای آسیب بینایی

نویسنده: دکتر روح الله ساعی: مدرس دانشگاه و دبیر کارگروه نابینایان نهاد کتابخانه های عمومی کشور

مقدمه

همگام با پیشرفت اقتصاد و تجارت در عرصه کسب و کار تحولات عظیمی در خصوص نقش و اهمیت منابع انسانی بوجود آمد. امروزه علومی همچون مدیریت و اقتصاد به نقش انسان در سازمان به گونه دیگری می نگرد. اندیشه های نو و دگرگونی های ریشه ای باعث شد تا راه برای بهره گیری بالاتر از توان تخصصی کارکنان هموار شود و توجه مدیران ارشد و رهبران به کارکنان به عنوان بزرگترین سرمایه و دارایی هر سازمان باعث تاکید بیشتر بر منابع انسانی و تلاش جهت بالا بردن بهره وری آنان گردید. کیفیت زندگی کاری به انسانی کردن کار و محیط کار به منظور ایجاد علاقه و انگیزه در کارکنان از طریق پاسخگویی به نیازهای آنان، فراهم آوردن زمینه های پیشرفت و رشد شایستگی های آنان، احترام به شخصیت، جلب مشارکت و همکاری و توجه به عوامل فیزیکی و روانی محیط کار نیز می پردازد. در نتیجه نوعی احساس مسئولیت اجتماعی در مدیران ایجاد می کند که ضمن توجه به منافع سازمان، منافع کارکنان را هم تضمین کنند. در این میان کارکنان دارای معلولیت نیاز به توجه ویژه داشته و باید محیط مطلوبتری برای اشتغال آنان ایجاد شود. بهبود کیفیت کاری افراد دارای آسیب بینایی اعم از نابینایان و کم بینایان به دلیل شرایط خاص و متفاوت وضعیت جسمی آنان الزامات و برنامه های خاصی را می طلبد که عمدتاً توسط سازمانها و کارفرمایان مغفول مانده است. این افراد معمولاً در کسب مهارت های بیشتر، آموزش متناسب، ورود به بازار کار، ترقی شغلی و… با مشکل مواجه می شوند که کیفیت زندگی کاری آنان را تنزل می دهد. در این بین سازمانهای مردم نهاد یا سمن ها می توانند به عنوان واسطه ای مناسب میان سازمان ها، کارفرمایان و افراد دارای آسیب بینایی، مشکلات و موانع شغلی آنان را شناسایی کرده و در جهت رفع آنها به منظور بهبود کیفیت زندگی کاری این افراد نقش آفرینی کنند. تجارب موفق انجمن ها در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه مؤید اهمیت وجود سازمانهای مردم نهاد در مقوله بهبود کیفیت کاری معلولین بینایی است.

کیفیت زندگی

در مورد مفهوم کیفیت زندگی تعاریف متعددی وجود دارد که این امر می تواند ناشی از چند بعدی بودن این مفهوم و کاربرد آن در حوزه های حرفه ای مختلف باشد. کیفیت زندگی خود یک مفهوم کلی است و از زوایای مختلف و توسط شاخه های مختلف علمی مورد ارزیابی قرار می گیرد. علاوه بر آن مفهوم کیفیت زندگی عملاً در تمامی محدوده های مختلف زندگی اعم از اجتماعی، ساختاری، شغلی، تحصیلی و … می تواند کاربرد داشته باشد. امروزه پیشرفت یک اجتماع مستلزم ارتقاء کیفیت زندگی است که دربرگیرنده مهمترین عواملی است که شرایط زندگی در جامعه و رفاه شخصی افراد را تعیین می کند. کیفیت زندگی بیش از هر چیز امری است نسبی و برای تعریف سنجش آن معیار مطلق و جهان شمولی وجود ندارد. بنابراین به شدت متأثر از زمان و مکان و وضعیت های مختلف است. سازمان جهانی بهداشت در سال 2000 این مفهوم را به این صورت تعریف کرده است: کیفیت زندگی، درک افراد از موقعیت خود در زندگی از نظر فرهنگ و سیستم ارزشی که در آن زندگی می کنند و رابطه آن با اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت هایشان است. این امر کاملاً فردی بوده و بر درک افراد از جنبه های مختلف زندگی شان استوار است. در این میان رابطه معناداری بین کیفیت زندگی و اقتصاد وجود دارد و عواملی مانند پخش درآمدها، میزان فقر، درآمد حقیقی، حقوق اجتماعی و میزان امنیت اقتصادی، عوامل تاثیرگذار بر زندگی به شمار می روند. بنابراین کیفیت زندگی کاری از مهمترین عوامل تعیین کننده میزان کیفیت زندگی است.

کیفیت زندگی کاری

کیفیت زندگی کاری به هر فعالیتی اطلاق می شود که در هر سطحی از سازمان رخ می دهد و هدف از آن افزایش اثربخشی سازمان از طریق بالا بردن مقام و منزلت کارکنان و فراهم آوردن امکان ترقی برای آنان می باشد. کیفیت زندگی کاری فرآیندی است که اعضا، مدیران و کارکنان سازمان می آموزند چگونه با یکدیگر بهتر کار کنند و تغییرات لازم را اعمال کنند تا به هدف بهبود کیفیت کاری دست یابند. در تعریف دیگری کیفیت زندگی کاری یک طرح و برنامه چند بعدی مطرح می شود که باعث رضایت کارکنان از زندگی کاری خود شود. عواملی همچون عدم وجود استرس، توجه به نیازهای انگیزشی و رشد از عوامل ارتقاء کیفیت زندگی کاری هستند. کیفیت زندگی شغلی دو بعد دارد:

به طور نوعی: کیفیت زندگی شغلی که عبارت است از مجموعه ای از شرایط واقعی محیط کار مانند میزان حقوق و مزایا، امکانات رفاهی، بهداشت و ایمنی، مشارکت در تصمیم گیری، تنوع و غنی بودن مشاغل و … .
به طور شخصی: تصور و طرز تلقی افراد از کیفیت زندگی به طور اخص، به تعبیر دیگر کیفیت زندگی برای هر فرد یا گروهی از افراد با فرهنگ و طرز تلقی مشابه ویژگی خاص خود را دارد. کیفیت زندگی کاری در واقع واکنش کارکنان نسبت به کار بالاخص پیامدهای خاص آن در ارضای شغلی و سلامت روحی است که ویژگی های منطبق بر پیامد فردی شامل: پرداخت منصفانه، شرایط کاری امن و سالم، فرصت مناسب برای به روز کردن و توسعه قابلیت های اشخاص، فرصت مناسب برای رشد مداوم در آینده، اهمیت کار در جامعه، قانونمندی کار و تناسب اجتماعی است. در ادامه به مهمترین شاخص های کیفیت زندگی کاری پرداخته می شود که عبارتند از: پرداخت عادلانه، محیط کاری امن، امنیت برای رشد، حقوق فردی در محیط کار، گسترش توانایی های کارکنان.

سازمان های مردم نهاد یا سمن (NGO)

سازمان مردم نهاد یا به اختصار سمن در کلی ترین معنایش به سازمانی اشاره می کند که مستقیماً بخشی از ساختار دولت محسوب نمی شود اما نقش بسیار مهمی به عنوان واسطه بین فرد فرد مردم و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می کند. بسیاری از سازمان های مردم نهاد غیر انتفاعی هم هستند. بودجه این سازمان ها از طریق کمک های مردمی، سازمان های دولتی، خود دولت و یا ترکیبی از طرق مذکور تأمین می شود. امروزه سازمان های مردم نهاد با انجام فعالیت های داوطلبانه و غیر انتفاعی در قالب گروههای خودجوش و برآمده از مردم فعالیت می کنند و با توجه به افزایش روز افزون این سازمان ها در عرصه های ملی و بین المللی باعث بالا رفتن نقش و قدرت آنها در تصمیم گیری های خرد و کلان شده است. سازمان های مردم نهاد در ایران سابقه چندانی ندارند و هر چند در همین مدت کوتاه فعالیت در کشور ما با رشد چشمگیر این سازمان ها مواجه هستیم اما کیفیت کار و میزان اثرگذاری به تناسب کمیت رشد نداشته است. سازمان های مردم نهاد نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی اجتماعی بخصوص برای گروههای آسیب پذیر و آسیب دیده ایفا می کنند و در مواردی وظایف دولت را انجام داده و نقش بزرگی در کوچک کردن حجم دولت، برداشته شدن فشار از روی دولت، سپردن مسئولیت به اعضای سمن ها و بالا بردن مشارکت اجتماعی و روحیه مسئولیت پذیری افراد جامعه دارند.

بر طبق تعریف بانک جهانی سازمانهای مردم نهاد، سازمان یا گروهی از مردم هستند که بدون هر گونه دخالت بیرونی به صورت مستقل برای نیل به اهداف یا ایجاد تغییرات مطلوب در جامعه یا منطقه یا وضعیتی خاص با هم همکاری می کنند.

سمن هایی که می توانند در زمینه حل مشکلات حرفه ای معلولین نقش آفرینی کرده و در بهبود کیفیت زندگی کاری آنان مؤثر باشند به چند قسم تقسیم می شوند.

سمن هایی که خود معلولین بینایی با همکاری و اتحاد به وجود می آورند که می تواند برای ایجاد کمپین و فشار بر دولت به منظور ایجاد فضای مساعد تر شغلی برای آنان ایفای نقش کند. نباید از نظر دور داشت که در کشور ما بزرگترین کارفرما دولت بوده و بیشترین بخش اشتغال در حوزه دولتی وجود دارد. بنابراین دولت با تصمیمات و اقدامات مناسب می تواند کیفیت زندگی کاری افراد دارای آسیب های بینایی را بهبود بخشد.

سمن های تحقیقاتی و مطالعاتی که در زمینه شناخت جامعه و معلولین بخصوص نابینایان و بازار کار فعالیت نموده و می توانند با همکاری نهادهای دانشگاهی و دولتی به ارائه مشاوره به دولت و سایر سمن های فعال پرداخته و در انعقاد تصمیمات و برنامه های کارآمدتر نقش آفرینی کنند.

سمن های خیریه که به منظور جلب کمک از بخش های دولتی و غیر دولتی تشکیل می شوند. این سمن ها در تأمین بودجه برنامه های آموزشی و مهارت های شغلی معلولین بینایی که خود یا دیگر سمن ها ارائه می دهند بسیار مفید هستند.

سمن های آموزشی و مهارت آموزی به معلولین بینایی و افراد جامعه قسم دیگری هستند که با شناخت کافی از توانایی ها و محدودیت های معلولین بینایی، نیازها و دغدغه های آنان و نیز شناخت بازار کار بومی و مشاغل مناسب نابینایان و کم بینایان اقدام به برگزاری کلاس ها و کارگاههای آموزشی کرده و با شناسایی معلمین کارآزموده و به کارگیری آنان مهارت های شغلی معلولین بینایی را افزایش داده و آنان را برای ورود به بازار کار و ترقی شغلی آماده می کنند. همچنین با برگزاری کمپین های آموزشی و تبلیغاتی در جهت تغییر نگرش منفی جامعه و کارفرمایان نسبت به معلولین بینایی اقدام می کنند. این سمن ها مهمترین نقش را در بهبود کیفیت زندگی کاری معلولین بینایی ایفا می کنند.

قسم آخر، سمن هایی هستند که در جهت تسریع و بهبود کیفیت حمل و نقل نابینایان و کم بینایان فعال هستند. این مراکز با شناسایی نابینایان و کم بینایانی که مشکلات حمل و نقلی دارند، از اعضای داوطلب و یا موظف برای رساندن این افراد به محل کار و بازگرداندن آنان استفاده می کنند که با کم کردن بار هزینه حمل و نقل کمک موثری به کارفرمایان و خود معلولین بینایی می کنند.

مشکلات افراد دارای آسیب بینایی در محیط شغلی و نقش سمن ها در رفع آنها

اهم این مشکلات عدم آموزش های مناسب کارفرمایان، نقص قوانین حمایتی و عدم اجرای صحیح قوانین موجود، عدم مناسب سازی محیط کار، عدم توانبخشی شغلی می باشد. در ادامه هر بحث نسبت به نقش و کارکردی که سمن ها می توانند در رفع آن داشته باشند، توضیحاتی ارائه می شود.

از مهمترین عواملی که معلولین را در معرض تبعیض دریافتن شغل مناسب و یا ترقی شغلی قرار می دهد نگرش ضعیف انگارانه جامعه نسبت به معلولین است. به طور کلی نسبت به توانمندی های افراد دارای آسیب بینایی در بین صاحبان کسب و کار ابهام و عدم اعتماد وجود دارد. کارفرمایان در درجه اول نسبت به توانایی های نابینایان و یا قدرت کسب توانایی ها و مهارت های شغلی آگاهی ندارند. این مانع روانی اجتماعی با آموزش های مناسب به تمامی افراد جامعه بخصوص کارفرمایان و صاحبان مشاغل کم اثر می شود. در این میان فعالیت سمن ها در دو بخش متمرکز می شود: اول برگزاری جلسات سخنرانی و هم اندیشی، همایش، چاپ کتابچه، بروشور و نظیر آن برای وزرای اقتصادی، مدیران ارشد، رؤسای اتاق های بازرگانی، رؤسای اصناف، و تشکل ها و اتحادیه های تجاری و کارفرمایی و دوم برای تمامی افراد جامعه فارغ از شغل، سن، جنسیت و موقعیت اجتماعی و تحصیلی آنان. نمونه بسیار مؤثر این آموزش ها در مدارس و دانشگاهها برای دانشجویان و دانش آموزان اجرا گردیده است. از جمله سمن های موفقی که در این بخش به نتایج درخشانی رسیده می توان به سمن اینتگ راکجا در کشور لهستان اشاره کرد. این موسسه که توسط پزشکی معلول حدود 20 سال پیش تأسیس شده نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی کاری نابینایان و کم بینایان داشته است. از اقدامات آنان انتشار مجله ای پر تیراژ است که در آن در کنار مطالب دیگر، روش های شغل یابی مناسب برای تمامی معلولین و افراد دارای آسیب بینایی در جهان ارائه می دهد. همچنین کمپین های آموزشی بسیار موفقی برای تغییر نگرش مردم جامعه، تعریف دقیق معلولیت و ابهام زدایی از آن و تاکید بر توانایی های معلولین به جای معلولیت آنها است. در میان فعالیت های متعدد این سمن برگزاری دورههای آموزشی برای کارکنان رادیو و تلویزیون است. همچنین این موسسه همکاری مستمری با تهیه کنندگان برنامه های رادیویی و تلویزیونی به منظور ساخت برنامه هایی جهت تغییر نگرش مردم داشته است. این موسسه از طریق آگاهی بخشی به جامعه، سازمان ها و شرکت های تجاری را که مشاغل مناسب برای معلولین ایجاد می نمایند به مردم معرفی می کند که از جمله آنها بخش داروسازی و هتلداری است.
ضعف قوانین حمایتی و عدم اجرای صحیح این قوانین علل مختلفی دارد. از مهمترین علت های آن ضعف و یا نبود سمن ها و انجمن های دفاع از حقوق معلولین است. این سمن ها در کشورهایی که قوانین قدرتمند و اراده اجرایی قوی برای پیاده سازی آنها وجود دارد بسیار قوی عمل می کنند و با تشکیل کمپین ها، ترتیب دادن تظاهرات و راهپیمایی ها، آگاه سازی آحاد جامعه نسبت به وضع نامناسب قوانین و ضعف اجرای آنان بر دولت ها برای رسیدن به اهداف خود فشار می آورند. در کشورهایی که سمن ها از محدودیت های بیشتری برخوردارند ضعف قوانین حمایت از معلولان و در صورت وجود آن قوانین با عدم اجرای صحیح آنها مواجه هستیم.
عدم مناسب سازی محیط کار برای معلولین بینایی یکی از مشکلاتی است که باعث کاهش کارایی شغلی آنان خواهد شد و حتی ممکن است سلامتی و بهداشت آنان را به خطر اندازد. در کشورهای توسعه یافته معمولاً انجمن های معلولین بینایی با تهیه دستورالعمل های رسمی ضمن تشریح انواع مشکلات بینایی، نسبت به پیشنهاد راه حل و اقدامات متناسب با سطح و نوع آسیب بینایی، کارفرمایان و سایر سمن ها را در این امر یاری می نمایند. برای مثال دفتر استخدام معلولین آمریکا وابسته به سازمان کار این کشور هر ساله دستورالعملی برای راهنمایی کارفرمایان به منظور مناسب سازی محیط شغلی برای افراد دارای آسیب بینایی تهیه می کند. در این دستورالعمل ابتدا انواع آسیب های بینایی شرح داده شده و مشکلاتی که ممکن است برای این افراد در محل کار پیش آید ذکر گردیده سپس با توجه به نوع آسیب بینایی افراد مختلف اقدامات مناسب مطرح گردیده است. این پیشنهاد ها در زمینه هایی نظیر دسترسی به اسناد پرینت شده و اطلاعات کامپیوتری، نوشتن و تکمیل فرمها، دسترسی به تلفن، کار با پول برای صندوقداران و نظیر آن، خواندن دستور العمل ها و پنل کنترل، حمل و نقل و رانندگی، وضعیت نور، استفاده از رنگها برای کم بینایان و سایر مناسب سازی ها پیشنهاد گردیده است. سمن ها با بهره گیری از این دستورالعمل ها می توانند نسبت به مناسب سازی محیط کار و یا ایجاد ارتباط مؤثر با کارفرمایان و راهنمایی آنان در جهت انجام مناسب سازی اقدام نمایند.
در حوزه اشتغال معمولاً گفته می شود معلولین آخرین کسانی هستند که استخدام می شوند و اولین کسانی هستند که کنار گذاشته می شوند. بخش اعظم این مشکل به دلیل عدم دسترسی این افراد به آموزش در درجه اول و سپس مهارت های شغلی است. در گزارش سازمان توسعه اروپایی درباره فاصله بین آموزش و اشتغال در بازار کار تاکید شده است. همچنین در گزارش سازمان بین المللی کار در مورد عدم توانبخشی شغلی افراد دارای آسیب بینایی بر عواملی مانند تحصیل نامناسب و عدم دریافت مهارت های مورد نیاز به منظور شغل یابی در کنار عواملی مانند نگاه منفی جامعه و نظیر آن تاکید شده است. در این بین سمن ها می توانند خلأ عدم دسترسی به مهارت های شغلی و تحصیلی را مرتفع نمایند. سمن ها با برقراری ارتباط با یکدیگر بخصوص سمن های بین المللی فعال در حوزه های اشتغال معلولین بینایی می توانند نسبت به تأمین مالی و یا انتقال تجربیات، طرح ها و برنامه ها و فناوری هایی که محیط شغلی را برای معلولین مساعدتر می کند و آموزش افراد دارای آسیب بینایی با این برنامه ها و فناوری ها اقدامات موثری جهت توانبخشی شغلی آنان انجام دهند. همچنین خود اقدام به طرح ریزی برنامه های آموزشی مساعد با فضای اشتغال بومی نموده و بر آنان نظارت نمایند. همچنین به علت ارتباط مؤثر با افراد دارای آسیب بینایی از نیازهای آنان و نبود تجهیزاتی که انجام وظایف شغلی را برای این افراد مساعدتر می کند می توانند اقدام به سفارش اختراعات مناسب برای معلولین بینایی به مراکز تحقیقاتی و پژوهشی نموده و به عنوان واسطه میان معلولین بینایی و مخترعین و پژوهشگران نقش آفرینی موثری داشته باشند. بهترین مثال در این باره شعبه دهلی نو انجمن ملی نابینایان هند می باشد. این موسسه که از بدو تأسیس از خود معلولین بینایی در ساختار خود استفاده کرده و از مشورت آنان برای کاهش دوباره کاری و شناخت نیاز واقعی آنان استفاده کرده است، مرکز مجهزی برای تعلیم کامپیوتر با همکاری مراکز تحقیقاتی در دهلی نو تأسیس کرده که مجهز به دستگاههای صوتی، کار با خط بریل و پرینت در ابعاد بزرگ برای افراد دارای آسیب بینایی است. معلولین بینایی در این مرکز کارآموزی می کنند و پس از آن در سازمانی که تأمین مالی این پروژه را به عهده داشته مشغول به کار می شوند.

نتیجه گیری

نزدیک به 180 تا 220 جوان معلول در جهان زندگی می کنند که قسمت قابل توجهی از آنان را افراد دارای آسیب بینایی تشکیل می دهند و 80 در صد از آنها در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند. عمده این افراد از محرومیت هایی نظیر فقدان دسترسی به آموزش مناسب، اشتغال و خدمات عمومی رنج می برند. در جهت رفع این مشکلات نقش پر اهمیت سازمان های مردم نهاد یا به اختصار سمن بیش از پیش آشکار می گردد. سمن های فعال در حوزه معلولین بینایی سهم عمده ای در بهبود کیفیت زندگی کاری معلولین دارند. انواع سمن ها نظیر سمن های تحقیقاتی، خیریه، آموزشی، حقوقی و یا ترکیبی از موارد فوق می توانند در جهت بهبود شاخص های کیفیت زندگی کاری از قبیل ایجاد محیط امن کاری و کمک به رشد شغلی، پرداخت عادلانه و همچنین مشکلات خود معلولین بینایی در محل کار از قبیل آموزش کارفرمایان و تلاش برای از میان بردن نگرش منفی آنان نسبت به معلولین بینایی و ضعف انگاری آنان، توانبخشی حرفه ای، تصویب قوانین حمایتی و یا اجرای قوانین موجود و مناسب سازی محیط کار نقش عمده ای ایفا کنند.

منابع و مآخذ

1- پارکینسون، رستوم جی، مهارت های مدیریت، مترجم: ایران نژاد پاریزی، مهدی، نشر آزاده، تهران، 76.

2- پرداختچی، محمد حسین، قهرمانی، محمد، گلدوست جویباری، یاسر، کیفیت زندگی کاری، انتشارات به آوران، چاپ دوم، تهران.

3- ترنس آر، میچل، مردم در سازمان ها، مترجم: شکرکن، حسین، نشر رشد، چاپ چهارم، تهران، 89.

4- جلیلی، آزیتا، تحلیلی بر قانون حمایت از حقوق معلولین مصوب ۱۳۸۳ و آئین نامه های اجرایی آن، قابل دسترس در: https://iranlawclinic.com

5- خزانی، شادی، بسترهای مورد نیاز برای ارتقای معلولان، ویژه نامه روز جهانی معلول، نشریه تخصصی سازمان بهزیستی کشور، 94.

6- عظیمی، لیلا، باجلان، علی، مطالعات کیفیت زندگی، نشر نویسنده، چاپ اول، اراک.

7- غفاری، غلامرضا، امیدی، رضا، کیفیت زندگی شاخص توسعه اجتماعی، نشر شیرازه، چاپ اول، تهران.

8- مهاجرانی، محمد امین، شهسواری، سکینه، کیفیت زندگی کاری و مشارکت سازمانی کارکنان نشر امید، 88، تهران.

9- وبستر، الک، ارو، جو، کودکان مبتلا به آسیب های بینایی، ترجمه شریفی، پرویز، نشر روان سنجی، چاپ اول، 81، تهران.

10- Achieving equal employment opportunities for people with disabilities through legislation: An education and training guide / International Labour Office. – Geneva: ILO, 2011

11- Loy, Beth, JAN’S Accommodation and Compliance Series, Employees with Vision Impairments, 2013.

12- Kett, Maria, Skills development for youth living with disabilities in four developing countries, Background paper prepared for the Education for All Global Monitoring Report 2012.

13- World report on disability, WHO Library Cataloguing-in-Publication Data, 2011.

14-Sing, Mubarak, Sethi, Anupama, Role of NGOs in Promotion of Education of Disabled-a Case Study of Jammu District, Available at: http://researchgroup.in/All%20PDF%20Files/P2.pdf.

منبع: ماهنامه ی مانا.