نویسنده: محمد نوری
منبع: بیست و ششمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
بسیاری از نابینایان با آموزشگاه شهید محبی آشنا هستند و از آنجا خاطره های فراوان دارند. افراد دارای آسیب بینایی از شهرهای مختلف، در دهۀ پنجاه به بعد در این آموزشگاه تحصیل کرده اند و معلم، وکیل و استاد دانشگاه شدند یا در مشاغل دیگر به کار مشغول شدند. همچنین نابینایان قدیمی تر در این مدرسه به عنوان مربی و معلم فعالیت کردند. کارنامۀ شصت سالۀ این آموزشگاه نشان می دهد در رشد و پیشرفت فرهنگی و اجتماعی جامعۀ نابینایان ایران مؤثر بوده و در تاریخ تحولات این جامعه نقطۀ عطف و رخدادی تأثیرگذار بوده است. متأسفانه الآن فقط یادی و نامی از این مدرسه باقی مانده و با تخریب آن، مجتمع جدیدی به نام «جواد موفقیان» ساخته شد. این مقاله، به اجمال، سیر تحولات این نهاد را از آغاز تا کنون بررسی می کند.
احداث
در سال 1340، چشم پزشکی به نام «دکتر حسن علوی» با دیدن مدرسۀ نابینایان در خیابان ری قدیم، در تهران، تصمیم گرفت مرکزی آموزشی با شاخص های مدرن؛ آن گونه که در اروپا دیده بود، در تهران دایر کند. زمینی حدود سی هزار مترمربع در جادۀ کن قدیم (بلوار کاشانی کنونی) متعلق به برادران مهدوی بود. او صاحبان را راضی کرد تا آنجا را به مدرسۀ نابینایان اختصاص دهند و از سال 1340، شروع به ساخت آن کرد. این زمین، خارج از محدودۀ شهری بود و علوی تصمیم گرفت اسم آن را «آموزشگاه نابینایان رضا پهلوی» بگذارد تا بتواند از تسهیلات دولتی استفاده و از موانع اداری گذر کند. مدرسه در سال 1343، به صورت رسمی افتتاح شد.
مدیریت این آموزشگاه در سال 1344 تصمیم گرفت، بخشی برای آموزش دختران نابینا ایجاد کند. این بخش پس از فراهم کردن مقدمات، در 1345 راه اندازی شد و دختران نابینا پذیرش شدند. خوابگاه و ساختمان شبانه روزی و کارگاه هایی هم برای آموزش حرفه ای دختران دایر شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی 1357، نام این آموزشگاه به «آموزشگاه علوی» تغییر یافت. دولت در اسفند 1358 لایحه ای به شورای انقلاب تقدیم کرد و خواستار ادغام آموزشگاه در وزارت آموزش و پرورش شد. همچنین درخواست کرد تا کارکنان و کارمندان این آموزشگاه مشمول قانون استخدام کشوری شوند.
شورای انقلاب در تاریخ 22 اسفند 1358، ماده ای به شرح زیر تصویب کرد:
ماده واحده: از تاریخ تصویب این لایحۀ قانونی، آموزشگاه نابینایان علوی (رضا پهلوی سابق) در وزارت آموزش و پرورش ادغام شد.
نام این آموزشگاه از سال 43 تا اسفند 57 رضا پهلوی بود، از 57 تا اسفند 58 آموزشگاه علوی شد و پس از الحاق به آموزش و پرورش به «شهید محبی» تغییر یافت.
تحولات آموزشی
نام کامل این آموزشگاه از 1358 «مجتمع آموزشی نابینایان شهید محبی» بود، ولی «مدرسۀ شهید محبی»، «مجتمع شهید محبی» و «مجتمع نابینایان محبی» هم نامیده می شد. فعالیت های آموزشی آن از مهر 1343، با پانزده دانش آموز خردسال و هجده دانش آموز بزرگ سال که تحصیلات ابتدایی را در کانون آموزش رودکی به پایان رسانده بودند آغاز شد، ازجمله مهم ترین فعالیت های اولیۀ این آموزشگاه، تهیۀ وسایل ویژۀ نابینایان از سایر کشورها، اعزام مربیان به خارج از کشور به منظور تحصیل و کسب تخصص در زمینۀ آموزش و پرورش نابینایان و تشکیل کلاس های هنری و کارگاه های حرفه ای مانند نجاری، برس سازی، بافندگی و کارهای دستی است.
هیئت مدیره، به طور مستقل، تا مهر 1357 این مجتمع را اداره می کرد. مجتمع بودجۀ اختصاصی داشت که از سوی برخی سازمان ها و نهادهای دولتی تأمین می شد. پس از آن بودجۀ مجتمع از طریق سازمان برنامه و بودجه تأمین و ادارۀ آن بر عهدۀ وزارت آموزش و پرورش گذاشته شد. این آموزشگاه از فروردین 1359، به طور کامل، زیر نظر دفتر کل آموزش استثنایی وزارت آموزش و پرورش قرار گرفت. در حال حاضر بخشی از هزینه های آن از طریق کمک های مردمی تأمین می شود و تمام هزینه های دانش آموزان بر عهدۀ مجتمع است.
اکنون مجتمع مذکور بزرگ ترین مجتمع آموزشی نابینایان در ایران است که کلاس های درس، کلاس های امور فرهنگی، دینی، کتابخانه و آزمایشگاه دارد. در مقطع ابتدایی مجتمع، علاوه بر کلاس های آمادگی کودکان نابینا، کلاس های آمادگی ویژۀ کودکان «چند معلولیتی» نیز دایر شده است. در این مجتمع مقطع تحصیلی متوسطه نیز وجود دارد و دانش آموزانی که در شهر، روستا یا محل سکونتشان به مراکز آموزشی دسترسی ندارند، به صورت شبانه روزی و بقیه به صورت روزانه از کلاس های مجتمع استفاده می کنند. بعضی از معلمان این آموزشگاه نیز نابینا هستند. از دیگر فعالیت های آموزشی، رفاهی و توان بخشی این آموزشگاه می توان از برنامۀ آموزش خانواده، آموزش موسیقی، اردوهای تابستانی، مسابقه های ورزشی، خوابگاه، سالن ورزش، سالن اجتماعات و سالن غذاخوری نام برد.
بر اساس گزارش سال 62، این مجتمع 171 دانش آموز و 35 معلم داشته است. پس از پیروزی انقلاب، کارگاه های مختلف آن کمتر فعال بوده است. کتابخانۀ این مجتمع نسبت به کتابخانه های دیگر نابینایان منابع بیشتری دارد که در مقاله ای دیگر به آن می پردازیم.
اکنون مجتمع نابینایان شهید محبی در تهران، ابتدای بزرگ راه آیت اللّه کاشانی، پس از فلکه دوم صادقیه، قرار دارد.
کتابخانه و دیگر بخش های آموزشی
بنیان گذاران این مرکز از ابتدا طرح جامعی در نظر داشتند و علاوه بر کلاس درس، کتابخانه، استودیو و بخش تاکسیدرمی یا آموزش اشیای حجمی و حیوانات خشک شده هم ایجاد کردند. کتابخانۀ این مرکز در دوره ای نسبت به دیگر کتابخانه ها جامع تر و فعال تر بوده است. این کتابخانه که در 1343 تأسیس شد، سه نفر کارمند داشت و هفت هزار جلد کتاب بریل و پنج هزار حلقه کتاب صوتی. در دوره ای صفایی مدیر کتاب های بریل و ماهرخ نیک خواه مدیر کتاب های صوتی بود. چندی مسئولیت تهیۀ کتاب های درسی نابینایان کل کشور را بر عهده داشت.
نام جدید
در دهۀ هشتاد، مدیران آموزش و پرورش تصمیم گرفتند این واحد آموزشی را بازسازی کنند. شخص نیکوکاری به نام «جواد موفقیان» بازسازی را بر عهده گرفت و تمام ساختمان های قدیمی را تخریب و ساختمان جدیدی ساخت. او تابلوی قدیمی را برداشته و چند تابلو به نام «مدرسۀ جواد موفقیان» نصب کرده است.
تا جایی که امکان داشت و بررسی کردم، تابلو یا نشانی از ساختمان و ساختار سابق باقی نمانده است؛ با اینکه می توانستند مثل مدرسۀ کریستوفل، در اصفهان، بخشی از ساختمان قدیمی را نگه دارند و تخریب نکنند و عکس های معلمان و مدیران سابق و همۀ آثار مثل تابلوها، حتی یکی دو میز و نیمکت را در آن ساختمان در معرض دید عموم قرار دهند. چنین موزه ای نشانگر پیشینه و هویت و تحولات تاریخی نابینایان در ایران و نیز احترام به افرادی است که سال ها به عنوان معلم یا مدیر یا حتی مستخدم در آنجا فعالیت داشتند.
همچنین با اینکه نهادهای دولتی برای آموزش و پرورش نابینایان خدمات گسترده ای داشته اند، ولی هیچ جا ثبت نشده و تاریخی در این زمینه تدوین نشده است؛ هرچند معلولیت های دیگر هم تاریخ ندارند، چون اسناد و مدارکی وجود ندارد و هر رئیسی آمده، اسناد و مدارک سابق را معدوم کرده است!
نگاهی به زندگی دو شخصیت
در این بخش دکتر حسن علوی، بنیان گذار، و اسماعیل محبی به عنوان کسی که سال ها نامش بر این مدرسه می درخشید، به اجمال، معرفی می شوند.
علوی در 1288ش در بوشهر متولد شد. ابتدا به ارتش پیوست، ولی بعد در دانشگاه تهران رشتۀ پزشکی را به پایان رساند. او استاد کرسی چشم پزشکی در بیمارستان امیراعلم بود و در سال 1385، در 97 سالگی، در تهران درگذشت.
اسماعیل محبی در 31 شهریور 1333، در تهران متولد شد. او نابینا بود. دورۀ دبیرستان را در مدرسۀ شهید مطهری به پایان رساند. به موسیقی علاقه داشت و سنتور می نواخت؛ خوب شطرنج بازی می کرد. پس از پایان دبیرستان و گرفتن دیپلم به دانشگاه راه یافت و در رشتۀ حقوق تحصیل کرد. پس از اخذ مدرک کارشناسی، به دلیل تعطیلی دانشگاه ها در جریان انقلاب فرهنگی به قم رفت و شروع به تحصیل علوم حوزوی کرد. محبی پس از چند سال به عنوان قاضی به کار مشغول شد. او به کردستان رفت، ولی در راه بوکان با انفجار به شهادت رسید.