نویسنده: فاطمه جوادیان: کارشناس نابینایان آموزش و پرورش استثنایی گیلان
همراهان عزیز! از آنجا که گروهی از مخاطبان نشریه مانا والدین، مربیان، آموزگاران و سایر دست اندر کاران امور مربوط به کودکان نابینا و کم بینا هستند، بر آن شدیم تا طبق وعده شماره پیشین، کمی در باره تحصیل دانشآموزان در مدارس خاص و غیر خاص نکاتی را ارائه کنیم.
شایان ذکر است افرادی که میزان بینایی اصلاح شده آنها بین بیست هفتادم تا بیست دویستم است، آسیب دیده بیناییی خفیف تا متوسط یا همان کم بینا، و افرادی که سطح بینایی آنها کمتر از بیست دویستم است، آسیب دیده بینایی شدید تا عمیق یا همان نابینا محسوب می شوند. آموزش خط بریل برای گروه دوم الزامی است.
در ابتدا به سراغ دو تن از والدین می رویم تا تجربه ثبت نام فرزند خود را با ما به اشتراک بگذارند. در نهایت، توضیحاتی را از دکتر اشرف کریمی، آموزگار باز نشسته آموزش و پرورش استثنایی و مدرس دانشگاه، در خصوص مدارس خاص و مدارس غیر خاص می خوانیم.
بزرگ مهر در پایه پنجم درس می خواند. از مادرش می پرسم: «شما برای ثبت نام فرزندتان چقدر حق انتخاب داشتید؟ آیا از انتخاب خود راضی هستید؟»
او می گوید: «در شهر مشهد چهار مدرسه مخصوص افراد نابینا وجود دارد که دوتای آنها در مقطع ابتدایی ویژه پسران و ویژه دختران، دو تای دیگر هم در مقطع متوسطه اول و دوم ویژه دختران و ویژه پسران هستند. بنابرین، فقط یک مدرسه استثنایی وجود داشت که می توانستم فرزندم را در آن ثبت نام کنم. می دانید که آموزش خط بریل در مقطع ابتدایی اهمیت بسیاری دارد. از طرفی امکانات مربوط به آموزش نابینایان در مدارس ویژه متمرکز شده است. همچنین، معلمان این مدارس دارای تخصص لازم جهت آموزش به افراد نابینا هستند که اطلاعاتشان به طور مرتب به روز رسانی می شود. مدیر مدرسه نابینایان در انتخاب مدرسه مرا راهنمایی کردند تا من از دو راه پیش رو یعنی ثبت نام فرزندم در مدارس عادی و استثنایی، مدرسه استثنایی را انتخاب کنم. چرا که در این مدرسه تعداد دانش آموزان در کلاس کم است و دانش آموزان خط بریل، لوح حساب و مفاهیم مربوط به دروس گوناگون از جمله درس ریاضی را به صورت حرفه ای فرا می گیرند. پسرم را از پنج سالگی به این مدرسه فرستادم. او در آن زمان آموزش بریل، زبان انگلیسی و شطرنج را آغاز کرد.
یکی از امکانات این مدرسه استفاده از طرح بوم است. در این طرح، با موافقت شورای مدرسه، سایر ارگان ها می توانند خدمات خود را به مدارس عرضه نمایند. تهیه کتاب های بریل توسط کانون پرورش فکری کودکان، برگزاری کلاس های شطرنج توسط ملیحه صفایی نایب قهرمان جهان به اتفاق همکارانشان، برگزاری کلاس های شنا توسط یکی از برادران جانباز نابینا، برگزاری کلاس صخره نوردی در یکی از مدارس استثنایی از جمله این برنامه ها بودند که بچه ها به دلیل حضور در یک مدرسه متمرکز در کوتاه ترین زمان ممکن از وجود این امکانات مطلع می شوند و قادر به استفاده از این خدمات به صورت تخصصی هستند. در این مدرسه اتاق بینایی سنجی هم وجود دارد که سالانه پرونده دانش آموزان بررسی و وضعیت بینایی آنها که قادر به دیدن هستند، کنترل می شود تا در صورت لزوم در اسرع وقت به پزشک ارجاع داده شوند. »
پارسا در شهر رشت زندگی می کند. مادرش از او خیلی راضی است و او را پسر مهربانی معرفی می کند که دوست دارد به همه کمک کند. او هم در پایه پنجم در یکی از مدارس پذیرا درس می خواند. مدارسی که علاوه بر سایر دانش آموزان پذیرای دانش آموزانی با شرایط خاص مانند آسیب دیده شنوایی، بینایی و جسمی-حرکتی هستند.
از مادرش می خواهم فرایند ثبت نام فرزندش را برایمان تعریف کند.
مادر پارسا می گوید: «در ابتدا فرزندم را در مدرسه استثنایی ثبت نام کردم. اولیای مدرسه بسیار مهربان، دل سوز و آگاه بودند. به تازگی روی چشم پسرم جراحی انجام شده بود و طبق صلاح دید پزشک و معلمش تصمیم بر آن شد که خط بریل را یاد بگیرد. دو سالی که از این ماجرا گذشت به این نتیجه رسیدیم که دید چشمش در حالت پایداری قرار دارد و خواندن و نوشتن به خط عادی برایش مشکلی ایجاد نمی کند. این بود که با راهنمایی مدیر مدرسه استثنایی او را در مدرسه عادی ثبت نام کردیم. همچنین اداره استثنایی را نیز در جریان قرار دادیم تا در صورت لزوم، معلم رابط برای پارسا بفرستند. در حال حاضر فرزندم در کنار تعداد زیادی از هم کلاسی هایش به درس خواندن مشغول است. اولیای مدرسه شرایط او را می دانند و او را همراهی می کنند. به عنوان مثال: در ساعت های ورزش به او تمرین های انفرادی می دهند. فرزندم بسیار شاد است و روابط اجتماعی خوبی با مردم دارد. بعد از مدرسه به مغازه پدرش می رود و به او کمک می کند. البته من فکر می کنم یکی از عواملی که سبب شد او قدرت برقراری ارتباط با سایرین را داشته باشد، شرایط و آموزش هایی بود که دو سال اول در مدرسه استثنایی از آن برخوردار شده بود. »
همان طور که ملاحظه می کنید، هردوی این والدین بر اهمیت تخصص همکاران مدارس خاص یا استثنایی در بهبود زندگی کیفی دانش آموزان دارای شرایط ویژه، تأکید دارند.
دکتر اشرف کریمی که با چهل سال سابقه تدریس به کودکان و دانشآموزان نابینا و کم بینا، تألیف و ترجمه، از جمله: کتاب برنامه ریزی درسی جهت یابی و حرکت – که اخیراً به همت اداره استثنایی استان گیلان فایل صوتی آن نیز فراهم شده است، – تدریس به همکاران آموزشی در حوزه آسیب بینایی در سطح کشور، و تخصص در آموزش به کودکان نابینا-ناشنوا را در کارنامه خود دارد، دعوت ما را می پذیرد و به سؤال هایمان پاسخ می دهد.
دکتر کریمی درباره انواع مدارس ویژه دانش آموزان نابینا و کم بینا می گوید: «تاریخ آموزش ویژه برای کودکان نابینا و کم بینا، شاهد جاگُماری این دانش آموزان در مدارس خاص شبانه روزی، مدرسه های خاص روزانه، کلاس خاص در مدرسهٔ دولتی و آموزش فراگیر در مدرسه های دولتی بوده است. تقریباً از دو دههٔ پیش با داغ شدن بحث «آموزش فراگیر» در کشورهای پیشرفتهٔ جهان، ایران هم با پیوستن به کنوانسیونی پذیرفت که آموزش فراگیر را برای تمامی دانش آموزان دارای نیازهای ویژه در کشور محقق کند. حاصل این بود که والدین میان تحصیل فرزندانشان در مدرسه های خاص یا مدرسه های دولتی و غیردولتی در محل سکونت قدرت انتخاب پیدا کردند؛ هرچند گروهی از آنان برای این انتخاب دچار تعارض شدند. تعارض این بود که آیا بهتر است تحصیل فرزندان نابینا یا کم بینای آنان در مدارس خاص ادامه پیدا کند یا در مدرسه های دولتی و غیردولتی نزدیک محل سکونتشان؟؟ »
کریمی در راستای حل این تعارض و به طور کلی پاسخ به دغدغه مخاطبان در خصوص انتخاب مدرسه برای کودکان نابینا اینطور توضیح می دهد: «برای پاسخگویی به این سؤال بهتر است نقاط مثبت و منفی هر یک از این دو امکان را برای دانش آموزان دارای آسیب بینایی به طور مختصر بررسی کنیم.»
الف- مدرسهٔ خاص
نقاط مثبت مدرسه خاص:
۱-در این مدرسه مربیان و آموزگاران متخصصی حضور دارند که با نیازهای این دانش آموزان آشنا هستند.
- در این مدرسه منابع و مواد آموزشی مورد نیاز در دسترس دانش آموزان و معلمان قرار دارد.
- دانش آموزان نابینا و کم بینا نسبت به شرایط یکدیگر آگاهی کافی دارند.
نقاط منفی مدرسه خاص:
۱-در این نوع مدارس، در بسیاری موارد، دانش آموزان از شرایط عادی اجتماع دور و بی خبر می مانند.
- دانش آموزان با هم سالان بینای خود در جامعه بزرگ تر مانند مدرسه آشنا نمی شوند و زمان کافی برای تمرین برقراری ارتباط با آنها ندارند.
- آن ها برای ورود به اجتماعی که از خردسالی تا پایان دبیرستان از آن دور بوده اند، با چالش مواجه می شوند.
ب- آموزش فراگیر
نقاط مثبت آموزش فراگیر:
- دانش آموز آسیب دیده بینایی در این نوع مدارس با هم سالان بینای خود آشنا می شود و به برقراری ارتباط با آنها نیز عادت می کند.
- دانش آموزان مدرسه عادی نسبت به نیازها و توانایی های دانش آموزان نابینا و کم بینا شناخت پیدا می کنند که منجر به ایجاد تعاملی بهتر با آنان می شود.
- در این نوع مدارس، دانش آموز روابط اجتماعی عادی را یاد می گیرد که برای زندگی مستقل او در آینده مفید خواهد بود.
نقاط منفی آموزش فراگیر:
- منابع و مواد آموزشی لازم، به موقع در دسترس دانش آموز قرار نمی گیرد.
- آموزگاران مدارس عادی از شیوه ها و راهبردهای آموزشی مناسب آگاهی کافی ندارند.
- در این نوع از آموزش، احتمال در انزوا قرار گرفتن دانش آموز دارای آسیب بینایی وجود دارد.
این آموزگار مجرب درباره زمان مناسب برای ورود دانش آموز با نیاز های خاص به مدارس عادی می گوید: «از لحاظ منطقی و با توجه به تجربه های عملی به نظر می رسد ورود به مدرسهٔ عادی بستگی بسیاری به شرایط هر دانش آموز به لحاظ نیازهای خاص دارد. بدیهی است دانش آموزی که نابینایی کامل دارد لازم است ابتدا در مدرسهٔ خاص آموزش ببیند تا مهارت های جبرانی لازم از جمله خط بریل و مهارت های اولیه جهت یابی و حرکت را بیاموزد و سپس وارد مدرسهٔ غیرخاص شود. در حالی که کودک کم بینا می تواند از همان ابتدا تحصیل در مدرسهٔ غیرخاص را شروع کند. نکتهٔ مهم دیگر خدمات پشتیبانی از دانش آموز نابینا و کم بینا در مدرسهٔ غیرخاص است. مهم ترین این خدمات وجود معلم رابط است که بسته به نیاز دانش آموز یک یا دو روز در هفته در مدرسهٔ دانش آموز حضور می یابد تا ضمن رفع نیازهای دانش آموز، راهنمایی های لازم را هم به مربیان مدرسه ارائه دهد. در مجموع به نظر می رسد اگر امکان ورود دانش آموز نابینا یا کم بینا به شرایط عادی اجتماع و تحصیل در کنار همسالان بدون آسیب بینایی شان هر چه بیشتر تسهیل شود و هر چه زودتر اتفاق بیفتد در سازگاری بهتر آنان اثربخشی بیشتر دارد.»
در پایان امیدوارم تجربیات والدین دانش آموزان و رهنمودهای دکتر کریمی برای شما خواننده عزیز مورد استفاده باشد. در شماره های آینده از دوران نوجوانی فرزندان والدین نابینا با شما سخن خواهیم گفت. تا آن زمان، روزهایتان پر از شوق زندگی.
منبع: ماهنامه ی مانا.