نویسنده: صلاح الدین محمدی
منبع: بیست و چهارمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
نظام آموزش عمومی فرصت و مجال تبدیل شدن کودکان به بزرگ سالان کارآمد، شهروندان جهانی و نیرو های فعال و مفید جامعه است. این مهم در صورتی تحقق می یابد که راه و کار یادگیری و آموزش را بشناسیم، نسبت به فنون تعلیم و تربیت آگاه باشیم و مواد و محتوای لازم را برای پردازش در این فرایند بشناسیم.
آگاهی از موارد مذکور، خود منوط به داشتن شناخت از توانمندی ها، ویژگی ها، علاقه ها، مشکلات، نیازها و خواسته های دانش آموزان از یک طرف و رصد نیاز های جامعه، فهم و هضم ویژگی های استاندارد شهروند جهانی، آگاهی از مهارت های مورد نیاز جامعۀ امروز و شیوۀ دست یافتن به آنها و اشراف نسبت به تغییرات و تحولات در عرصه های گوناگون، ازجمله مقولۀ تعلیم و تربیت است.
رها شدگی دردآوری که در نظام آموزشی کنونی کشورمان حاکم است، هرگونه امیدی را برای تربیت شهروندان کارآمد، فعال و واجد مهارت های اولیۀ زندگی، به یأس مبدل کرده است. در گردابی چنین هایل، چه امیدی می توان به بهبود و ایجاد تغییرات مثبت در تعلیم و تربیت دانش آموزان با آسیب بینایی داشت؟ باید از چه کسانی انتظار داشت که طرحی نو در اندازند و از نو نیازها و خواسته های این قشر از دانش آموزان را ببینند؟
علی رغم فضای مأیوس کننده ای که بر فرایند آموزشی و کیفیت خروجی های نظام آموزشی حاکم است، نباید دست روی دست گذاشت و به فهرست عدیدۀ مشکلات نظام آموزشی، مشکلات دیگری افزود و آنچه از دست می آید انجام نداد.
واقعیت این است که دانش آموزان با آسیب بینایی، به علت داشتن چنین اختلالی، بسیاری از اطلاعات و داده های محیطی را از دست می دهند؛ به همین دلیل رشد آنها در ابعاد گوناگون شناختی، اجتماعی، حرکتی و حتی عاطفی دچار تأخیر می شود که با استفاده از مداخلۀ بهنگام و درست، می توان بسیاری از این تأخیرها را جبران کرد.
بدون شک مهم ترین ابزار مداخله، آموزش استاندارد، آگاهانه، دقیق و صریح در بسیاری از موارد است که باید توسط افراد متخصص، باتجربه، آگاه به امور افراد با آسیب بینایی، آشنا با نیازها، علاقه ها، ویژگی ها، توانمندی ها و روش های خاص آموزش این دانش آموزان صورت پذیرد.
عدم کارایی، کیفیت پایین علمی، بی انگیزگی و سرگشتگی ، آفت کشنده ای است که دامن گیر نظام آموزشی ما شده و در میان خروجی های آموزش و پرورش به چشم می خورد، اما مهم تر از همۀ موارد فوق، وضعیتی است که دانش آموزان هنگام خروج از نظام آموزش عمومی دارند و از هیچ مهارتی برخوردار نیستند. می شود گفت درعمل نظام آموزشی، دوازده سال از بهترین عمر این افراد را به باد داده است.
دانش آموزان با آسیب بینایی نیز سرنوشتی بهتر از دانش آموزان عادی ندارند و چه بسا بدتر هم باشد؛ چراکه وضعیت معلولیت آنها می طلبد تا محتوا و منابع بیشتری در برنامۀ درسی آنها گنجیده و با عنایت به تأخیری که در ابعاد مختلف رشدی دارند، برنامۀ درسی مناسب برایشان طراحی و اجرایی شود.
نظام های آموزشی پیشرو و استاندارد جهانی از این مهم غافل نیستند و برای تأمین نیازهای آموزشی این گروه از دانش آموزان، برنامه ای ویژه با عنوان «برنامۀ درسی ویژۀ دانش آموزان با آسیب بینایی» طراحی و اجرایی کرده اند.
این برنامه نُه حوزه و مهارت اساسی و مختلف را در بر می گیرد که تا حدود زیادی کمبود های رشدی و آموزشی ناشی از آسیب بینایی را جبران می کند و دانش آموز با آسیب بینایی باید در کنار برنامۀ درسی عمومی خود از قبیل ریاضی، ادبیات، علوم اجتماعی و … آنها را نیز یاد بگیرد.
حوزه ها و مهارت های (ECC)
اولین مهارتی که دانش آموزان با آسیب بینایی باید یاد بگیرند و تمرین کنند، مهارت های جبرانی و عملکرد تحصیلی است. این حوزه، شامل حالت های مختلف ارتباطی، مهارت های لازم برای یادگیری مهارت های تحصیلی است، مثلاً دانش آموزان نابینا برای خواندن، باید خط بریل را بیاموزند. نماد های لمسی و زبان اشاره نمونه های دیگری از مهارت های جبرانی هستند.
دومین عنصر این برنامه، مهارت های کارایی حسی است. این مهارت، به دنبال این است تا به دانش آموز بیاموزد که باید از تمام حواس خود مانند باقی ماندۀ بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه و چشایی با هدف کسب مهارت های تحصیلی و توسعۀ مفاهیم استفادۀ بهینه کنند.
سومین حوزه، مسئلۀ مهم جهت یابی و حرکت است که می تواند در زندگی دانش آموز با آسیب بینایی، نقش بسزایی داشته باشد و دنیای او را به جهان های وسیع تری متصل کند.
مهارت های کسب شده در این حوزه شامل، تن آگاهی، آشنایی با مفاهیم اساسی جهت یابی و حرکت، مفاهیم محیطی، تعیین موقعیت و جهت یابی، مهارت حرکت مستقل، مؤثر و ایمن از نقطه ای به نقطه دیگر است.
عنصر دیگری که دانش آموزان باید در این برنامه یاد بگیرند، حوزۀ تعامل اجتماعی است. مؤثرترین راه یادگیری مهارت های اجتماعی، یادگیری اتفاقی و مشاهده افراد و روابط بین آنها در محیط است. کودکان با آسیب بینایی، از این کانال یادگیری مهم محروم هستند؛ بنابراین با اتخاذ ساز و کارهای علمی و کارآمد می توان مهارت های اجتماعی را به آنها آموزش داد، از جملۀ این راهکارها، می توان از این موارد نام برد: آموزش دقیق، آگاهانه و صریح، شرکت دادن کودکان در جمع های دوستانه، تمرین مهارت های اجتماعی از قبیل به اشتراک گذاری وسایل و اسباب بازی های خود در این جمع ها و فراهم ساختن فرصت برای ایجاد معاشرت برای نوجوانان.
مهارت های زندگی مستقل یکی دیگر از عناصر مهم این برنامه است که دانش آموزان باید یاد بگیرند.
دامنۀ این حوزه بسیار وسیع است و شامل تمام مهارت ها، فعالیت ها و وظایفی می شود که برای استقلال در زندگی لازم است؛ به عنوان نمونه می توان به مهارت های رسیدگی به وضع ظاهری خود، تهیۀ غذا، اعم از خرید مواد اولیه و مهارت های آشپزی، نظم در زندگی و مدیریت زمان و مهارت های پولی و مالی اشاره کرد.
تفریح و اوقات فراغت حوزۀ دیگری است که دانش آموز با آسیب بینایی باید با کم و کیف آنها آشنا باشد و چون چنین فضاهایی در سطح شهرها منطبق با استاندارد های افراد بینا ساخته شده اند؛ بنابراین آموزش استفادۀ صحیح و ایمن از فضا های تفریحی و ورزشی را باید بیاموزند. مهم ترین مهارت هایی که در این حوزه یاد می گیرند، شامل مواردی چون برنامه ریزی و استفادۀ بهینه از اوقات فراغت، پرداختن به ورزش های مورد علاقه و انجام بازی های سرگرم کننده و جذاب است.
آموزش های شغلی و حرفه ای یکی دیگر از عناصر مهم و ضروری این برنامه است. ضرورت و کیفیت آموزش مهارت های شغلی، عدم کارایی و کفایت مهارت های تحصیلی عمومی و تئوریک و نرخ بیکاری بالای نابینایانِ در سن کار در سطح جامعه، ایجاب می کند که در برنامۀ درسی دانش آموزان با آسیب بینایی، توجه ویژه ای به کسب مهارت های گوناگون شغلی و حرفه آموزی آنها داشته باشیم. آموزش عملی راهی برای یادگیری معنادار در هر مهارت و حرفه است. بازدید های برنامه ریزی شده و هدفمند از نقاط مختلف شهر و مشاغلی که در آنها مستقر هستند و گفتگو با صاحبان مشاغل پیرامون چگونگی انجام هر شغل، تمهیدات، ابزار و مواد لازم برای هرکدام، راهی برای افزایش درک دانش آموزان از مفاهیم و مهارت های خاص مورد نیاز برای موفقیت در آن مشاغل است.
مکان و زمان آموزش مهارت های شغلی، در مدارس و در طول سال های تحصیلی است که باید مهارت های مورد نیاز بازار کار به دانش آموزان یاد داده شود.
فناوری های کمکی
بدون شک فناوری های کمکی در شمار آن دسته مهارت هایی است که لازمۀ زندگی در جهان امروز است. این مهارت ها ابزاری قدرتمند در اختیار دانش آموزان با آسیب بینایی برای غلبه بر موانع سنتی تحصیلی و شغلی است.
دانش آموزی که با آموختن مهارت های فناوری از آموزش عمومی فارغ التحصیل می شود، در بسیاری از عرصه های مختلف حرف برای گفتن دارد و می تواند فرصت های آموزشی و شغلی خود را به صورت چشمگیری توسعه ببخشد.
درنهایت مهارت های تصمیم گیری (خودتعیین گری) آخرین مهارت از حوزه های برنامۀ درسی دانش آموزان با آسیب بینایی است که باید مهارت های قبلی به صورتی آموزش داده شود که به قدرت تصمیم گیری دانش آموز ختم شود. رسیدن به این مهارت و شکوفا کردن آن در دانش آموز، بیانگر اهمیت بالای نقش فرد در تعیین تصمیم های مربوط به خود است و باید توسعۀ مهارت های خودتعیین گری، بر اساس نیازها و اهداف دانش آموزان صورت پذیرد.
برای رسیدن به وضعیت مطلوب و تحقق اهداف این برنامه در ایران، راه دراز و موانع بسیار ساختاری، انسانی و زیربنایی در پیش است که باید با تکیه بر مبانی علمی و مطالعۀ تجارب ارزندۀ نظام های آموزشی کشور های دیگر و توجه به مفروضات بنیادی در حوزۀ احترام به حقوق طبیعی تمامی افراد، ازجمله دانش آموزان با نیاز های خاص، به آن دست پیدا کرد.