نویسنده: امید هاشمی
منبع: بیست و هفتمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
در این شماره ابتدا راهی برای خواندن متون ریاضی به شکل الکترونیکی خواهیم یافت و در ادامه به آمریکا سفر می کنیم تا اوضاع دسترسی نابینایان آنجا را به کتاب و منابع مطالعاتی بررسی کنیم و در پایان هم دسترسی پذیری را در ساعت های گوگل واکاوی خواهیم کرد.
ساخت متون ریاضی دسترسی پذیر به کمک هوش مصنوعی
علاقه مندان و دنبال کنندگان پیشخوان نیک می دانند که گشایش راه های تازه برای دسترسی نابینایان به مرز های جدیدی از علوم تا چه میزان برای تولیدکنندگان پیشخوان اهمیت دارد؛ از همین رو ما هر ماه سعی می کنیم پیشرفت هایی را که در این راستا صورت گرفته است دنبال کنیم و جدید ترین هایش را با شما به اشتراک بگذاریم. یکی از تازه ترین اتفاق هایی که اخیراً گرد و خاکی در میان نابینایان اهل علم به پا کرده، دسترسی به سرویسی تازه است که امکان تبدیل فرمول های ریاضی را به علائم قابل خواندن برای نابینایان فراهم می کند. روشن است که در این فقره هم رد پای هوش مصنوعی مشاهده می شود، البته با ذکر این نکته که این بار، برخلاف روند رایج در ایران که هوش مصنوعی تنها به ابزار جابه جایی خواننده بین ترانه های مختلف و به آتش کشیدن نوستالژی های ما بدل شده، سه ایرانی، هوش مصنوعی را مسخر خویش کرده و به خدمت نابینایان گمارده اند.
با «مَتکیکِر» در یکی از نوشته های وبگاه پرکینز آشنا می شویم؛ جایی که نویسنده توضیح می دهد این ابزار مبتنی بر هوش مصنوعی می تواند اصلی ترین مشکل نابینایان در یادگیری ریاضی، یعنی دسترسی به متون و فرمول های این رشته را برطرف کند، اما ببینیم ماجرا از چه قرار است و هوش مصنوعی چطور چنین مشکل بزرگی را حل می کند؟
متکیکر که یک پلتفرم رایگان است، به کاربران امکان می دهد با نام و آدرس ایمیلشان در این پلتفرم ثبت نام کنند و سپس یک آدرس شخصی از طریق ایمیل برایشان ارسال می کند تا از این پس کار را با آن آدرس پیش ببرند. وقتی کاربر وارد آدرس شخصی خود در وبگاه متکیکر می شود، امکانی برایش مهیا است تا فرمول، معادله یا به طور کلی جمله های ریاضی مد نظرش را به شکل پی دی اف یا در انواع فرمت های عکس به این سامانه بسپارد و وظیفۀ سامانه هم این است که در زمانی معادل کمتر از یک دقیقه، آن را به یک سند مایکروسافت وُرد تبدیل کند. در ادامۀ مسیر، صفحه خوان ها وارد بازی می شوند و با امکاناتی که در نسخه های اخیرشان تعبیه شده، متن ریاضی مندرج در سند وُرد را برای کاربر می خوانند. مزایای این کار تنها به این یک مورد خلاصه نمی شود و افزون بر کاربران صفحه خوان ها، تبدیل کنندگان متون ریاضی به بریل هم می توانند از این امکان رایگان برای تبدیل متون ریاضی به بریل استاندارد بهره ببرند؛ چراکه این سامانه می تواند متون را به شکلی طراحی کند که برای چاپ بریل یا نمایش روی نمایشگر های بریل هم متناسب باشد؛ به طور مثال سامانه آن قدر می فهمد که در مواقع نیاز، متون را از یک خط به دو خط تبدیل کند تا در نمایشگر های بریل هم به درستی نمایش داده شود. اگر با من در نسخۀ صوتی پیشخوان همراه شوید می توانید نمونۀ کار این سامانۀ رایگان را در قالب یک فایل صوتی بشنوید.
یک داستان واقعی از تحقق شعار برابری
یکی از حوزه هایی که افراد با آسیب بینایی با گوشت و پوستشان طعم ناخوشایند نابرابری را در آن حس می کنند، دنیای جذاب کتاب ها و سایر منابع مطالعاتی است. این درست که این سال ها به لطف فناوری ها، دسترسی ما به منابع مطالعاتی در قیاس با نسل های پیشین به مراتب آسان تر شده، اما هنوز دسترسی ما به این قبیل منابع آن قدر دشوار است که به صراحت بتوان از این اوضاع با نام «سوءِتغذیۀ مطالعاتی» نام برد. در این میان برخی دولت ها درصدد بر آمده اند تا هریک به طریقی این مشکل را حل کنند. گزارشی که در شمارۀ زمستان فصلنامۀ «اکسِس وُرلد» آمده، یکی از این تجربیات ارزنده را نقل می کند.
این گزارش خواندنی با یادآوری روز های پردلهرۀ مارس ۲۰۲۰ آغاز می شود؛ زمانی که کووید تازه متولد شده بود و دنیا با قرنطینه و ماسک و کلید واژه هایی این چنین دست به گریبان بود. نویسندۀ این گزارش این طور حکایت می کند که آن روز ها برای نابینایان آمریکایی یادآور اتفاق دیگری هم بود و آن هم اینکه اولین نمونه های کتاب خوان بریل برای انجام مراحل تست در اختیار هفت نفر از نابینایان قرار گرفته بود؛ ابزاری که قرار بود مشکل دسترسی نابینایان به منابع مطالعاتی بریل را تا حد زیادی برطرف کند. برای فهم آنچه در آمریکا اتفاق افتاده است، لازم است یک دهه به عقب برگردیم.
یکی از اصلی ترین متولیان دسترسی نابینایان به کتاب در ایالات متحده، مرجعی به نام «خدمات ملی کتابخانه ای» است که به اختصار با عنوان «اِن اِل اس» از آن یاد می شود. در سال ۲۰۱۳م جمعی از بزرگان نابینایان به همراه کارشناسان این مرکز گرد هم آمدند و مذاکرات مفصلی را در زمینۀ چگونگی تسهیل دسترسی نابینایان به منابع مطالعاتی بریل انجام دادند. ازجمله نکاتی که در این مذاکرات بر آن تأکید شد، این بود که درست است که در حال حاضر با فراگیر تر شدن استفاده از نمایشگر های بریل این شانس برای نابینایان به وجود آمده است تا هر کتابی را که می خواهند به راحتی از اینترنت بارگیری کنند و بخوانند، اما گرانی بیش از اندازۀ این دستگاه ها باعث شده همگان نتوانند به آن دسترسی داشته باشند و همین هم به حقیقت محرومیت نابینایان دامن زده است. آنها معتقد بودند باید راهی پیدا کرد تا نابینایان هم بتوانند همانند بقیه با یک دستگاه کتاب خوان، به کتاب ها دسترسی داشته باشند. نتیجۀ این مذاکراتِ تنگاتنگ این بود که پنج میلیون دلار بودجه تصویب شد تا دو تا از شرکت های معتبر سازندۀ نمایشگر بریل، «زومَکس» و «هیومَنوِر»، دست به کار ساخت یک کتاب خوان بریل شوند. تاریخ مارس ۲۰۲۰ که در ابتدای این گزارش به آن اشاره شد، زمانی است که کارها به سر انجام رسیده و طراحی و تولید نتیجه داده است و حالا ان ال اس یک کتاب خوان بریل دارد که می تواند آن را در اختیار نابینایان در سراسر آمریکا بگذارد.
دستگاه هایی که هر دو شرکت تولید کرده اند شامل بیست سلول بریل و یک صفحه کلید مبتنی بر طراحی کلید های ماشین پرکینز است. هر دو دستگاه به قدری سبک و کوچک طراحی شده اند که به سادگی می توان آن را در کیف یا کوله پشتی جا داد و همه جا با خود حمل کرد. هر دو از وای فای و بلوتوث پشتیبانی می کنند و شانزده گیگابایت فضا برای ذخیره سازی کتاب ها در اختیار کاربر می گذارند. این امکان هم فراهم است که چنانچه به هر دلیل فضای شانزده گیگابایتی پر شد، کاربر بتواند با افزودن یک کارت حافظه، دستگاه را تقویت کند. شارژ دستگاه ها هم از طریق شارژر تایپ سی انجام می شود و یک درگاه یو اس بی هم طراحی شده تا کاربران بتوانند از حافظۀ فلش هم بهره ببرند. این دستگاه ها می توانند با اتصال به اینترنت، کتاب های ان ال اس را روی حافظه ذخیره کنند تا کاربر بتواند به شکل برون خط آنها را مطالعه کند. کاربرد دستگاه ها به این مورد خلاصه نمی شود و اگر می خواهید درباره اش بیشتر بدانید، لازم است نسخۀ صوتی پیشخوان را بشنوید. آنجا به تفصیل توضیح داده ایم که ابعاد دستگاه و طراحی کلید هایش چگونه است و چه کار های دیگری هم انجام می دهد. این دستگاه در حال حاضر در چهل ایالت آمریکا در دسترس متقاضیان قرار گرفته است و احتمالاً به زودی سایر ایالت های باقی مانده هم به سطح زیر پوشش آن اضافه خواهد شد.
وضعیت دسترسی پذیری در ساعت های گوگل پیکسِل
برای مرور قابلیت های دسترسی در ساعت جدید گوگل، به سراغ تجربیات یک خانم یوتیوبر نابینا به نام «کَری» رفته ایم که کانالی را با نام «کری آن اکسِسیبیلیتی» را اداره می کند. کری توضیح می دهد که گویا پارسال هم برای ساخت ویدئو به سراغ ساعت های پیکسل رفته بوده، اما شرایط دسترسی پذیری آن قدر ناامید کننده بوده است که ترجیح داده اساساً ویدئویی ضبط نکند، اما گویا این بار ماجرا فرق می کند. آن نسخه ها گویا از نظر اشاره ها و حتی امکانات درشت نمایی در فقر مطلق به سر می برده اند، اما این نسخه با بهبود قابل توجهی مواجه است.
پیکسل۲ امکانی را فراهم کرده تا کاربران در هنگام راه اندازی، سه بار دکمۀ کناری ساعت را بفشارند تا از همان ابتدای کار تاک بک برایشان فعال شود. همچنین انبوهی از اشاره ها هم در اختیار کاربران قرار گرفته است تا بتوانند ساعت را کنترل کنند، مثلاً اینکه می توانند دو بار با دو انگشت ضربه بزنند تا وارد صفحۀ تماس ها بشوند؛ به علاوه کاربران می توانند برای پاسخ یا پایان دادن به مکالمه، دو انگشت را دو بار روی صفحه بزنند و ضربۀ دوم را نگه دارند. این کار در شرایط خارج از مکالمه به قطع و وصل پخش پرونده های چند رسانه ای خواهد انجامید. نکتۀ دیگر دربارۀ تاک بکِ ساعت این است که با توجه به کوچک بودن صفحه، کاربر فقط می تواند از اشاره های یک و دو انگشتی استفاده کند؛ به همین خاطر از حرکات کشیدن انگشت هم در موقعیت های مختلف استفاده شده است، مثلاً می توانید با کشیدن یک انگشت به سمت پایین و سپس راست، وارد تنظیمات صفحه خوان شوید و اگر پایین و سپس چپ را رسم کنید، دکمۀ بازگشت زده خواهد شد.
دربارۀ وضعیت دسترسی پذیری ساعت های گوگل در نسخۀ صوتی با جزئیات صحبت کرده ایم. آنجا علاوه بر تاک بک، به تشریح اوضاع درشت نمایی هم پرداخته ایم.