نویسنده: میثم امینی
منبع: بیست و دومین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
داشتن پایه ای قوی در ریاضیات می تواند روی انتخاب های افراد در زمینۀ آموزش عالی، اشتغال و درنهایت فرصت ها در زندگی تأثیر داشته باشد. به عنوان یک زمینۀ درسی، ریاضیات بخشی کلیدی برای داشتن تحصیلاتی جامع و کامل است و درحالی که ریاضیات برای همۀ دانش آموزان و دانشجویان مهم است، آن دانش آموزان و دانشجویانی که نابینا یا کم بینا هستند، به طور قابل توجهی تحت تأثیر دسترس پذیر نبودن زمینۀ آموزش ریاضی قرار گرفته اند. ۷۵درصد از دانش آموزان و دانشجویان نابینا و کم بینا در درس ریاضیات حداقل یک سال تحصیلی از هم کلاسی های بینایشان عقب هستند.
چند مانع موجب دسترس پذیر نبودن آموزش ریاضیات می شوند؛ نخست اینکه مطالب درسی همیشه در قالب هایی مانند بریل، کتاب های درشت خط، مطالب مناسب برای مطالعه با صفحه خوان ها، ورودی صوتی یا ترکیبی از این موارد مناسب سازی نمی شوند؛ علاوه بر این تهیۀ مطالب درسی در زمینۀ ریاضیات در قالب های صوتی یا بریل می تواند برای کسی که با محتواها در زمینه های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات آشنایی ندارد، اما مسئول ایجاد مطالب در قالبی دسترس پذیر است، چالش برانگیز باشد. این موضوع می تواند باعث بی دقتی و ایجاد خطا در کار شود که در نتیجۀ آن ۸۵درصد از دانش آموزان و دانشجویان مطالب درسی خود را در سال تحصیلی دیر تحویل می گیرند.
تفاوت هایی هم در چگونگی درک مطلب بین نابینایان و کم بینایان و افراد بینا وجود دارد. اگر یک فرد بینا کوتاه به یک معادلۀ ریاضی نگاه کند، قادر است اطلاعاتی در مورد طول، استفاده از کسر و پرانتز، پیچیدگی مسئله و…را جمع آوری کند، اما کسی که با صفحه خوان با همان معادلۀ ریاضی تعامل دارد، تجربۀ بسیار متفاوتی از آن مسئله دارد. فناوری موجود معادله را بخش بخش می خواند و اجازه نمی دهد فرد به راحتی نگاه کاملی به معادله داشته باشد. این موضوع می تواند باعث ایجاد بار شناختی قابل توجهی شود، زیرا یک دانش آموز یا دانشجو درحالی که سعی می کند معادلۀ ریاضی را حل کند، نیاز دارد که همۀ اطلاعات دیگر را در ذهن خود نگه دارد.
گروهی در انجمن ارزیابی شمال غربی که یک مؤسسۀ غیر انتفاعی در زمینۀ تهیۀ ارزیابی های تحصیلی برای دانش آموزان است، برای اینکه اطمینان حاصل کند که دانش آموزان دارای معلولیت های بینایی از ریاضیات دسترس پذیر بهره ببرند و در تحصیلات خود فرصت های برابری با هم کلاسی های بینای خود داشته باشند، تصمیم گرفت تا با این چالش مهم مقابله کند.
در طرحی که از برنامۀ هوش مصنوعی برای دسترس پذیری شرکت مایکروسافت جایزه گرفته است، انجمن ارزیابی شمال غربی قصد دارد یک ارزیابی دسترس پذیر بهبودیافته را برای دانش آموزان دبیرستانی دارای معلولیت های بینایی ایجاد کند. این گروه برای این کار رویکردهای متعددی را برای درک موانع جاری، به خصوص برای ارزیابی های برخط در پیش گرفته است.
تحقیقات موجود نشان می دهد که نابینایی یا کم بینایی روی توانایی یک فرد در توسعۀ مهارت های ریاضی و درک مفاهیم ریاضی تأثیر نمی گذارد، بلکه دشواری در یادگیری ریاضیات ممکن است بیشتر به شیوۀ ارائۀ اطلاعات و انسجام آن مربوط باشد. دانش آموزان و دانشجویان نابینا و کم بینا وقتی بهترین بهره را از آموزش ریاضی می برند که یک رویکرد چند حسی برای آنها ارائه می شود و آنها در تعامل با مطالب و محتوا استقلال دارند. همچنین وقتی مطالب به صورت شنیداری و لمسی در اختیار آنها قرار می گیرد، احتمال بیشتری وجود دارد که به پرسش های تستی پاسخ صحیح بدهند.
گروه بر پایۀ این اطلاعات تصمیم گرفت ریاضیات فرایندمحور را در نمونۀ اولیۀ خود ادغام کند. ریاضیات فرایندمحور ابزاری کمکی برای یادگیری است که از بخش بندی برای ساده کردن چشم انداز عبارت های جبری پیچیده و کاهش بار شناختی در حافظۀ کاری استفاده می کند. این روش را دانشگاه آبُرن که در شهر مونتگومِری ایالات آلابامای آمریکا قرار دارد توسعه داد تا به لوگان، دانشجویی که نابینا شده بود و به دلیل بی حسی در انگشتان قادر به خواندن بریل نبود، در انجام تکالیف ریاضی اش کمک کند. این مدل های هوش مصنوعی می توانند به کاهش شدت کار و حفظ طبقه بندی ثابت اقلام در یک ارزیابی کمک کنند و نیاز به آزمایش های فشردۀ اقلام جدید را پیش از استفاده از آنها کاهش دهند.
دو نمونۀ اولیۀ معادله توسعه داده شد تا به کاربران صفحه خوان ها اجازه داده شود بخش های مختلف یک معادلۀ ریاضی را انتخاب کنند و وارد قسمت هایی از معادله شوند که می خواهند آنها را کاوش کنند. وقتی یک دانش آموز یا دانشجو از صفحه خوان استفاده می کند، معمولاً مجبور است به کل معادله از چپ به راست گوش دهد، اما در نمونه های اولیۀ ارائه شده، با اِعمال فلسفه ای که پشت ریاضیات فرایندمحور قرار دارد، دانش آموزان یا دانشجویان در اینکه چگونه و در کدام قسمت از یک مسئلۀ ریاضی با آن تعامل داشته باشند استقلال دارند. این موضوع بار شناختی را کاهش می دهد، زیرا دانش آموز یا دانشجو مجبور نیست به طور یک جا به کل معادله گوش دهد و می تواند بخش هایی را که قبلاً شنیده است رد کند. نمونۀ اولیه یک نمای کلی را از یک معادله، مثل وقتی که یک فرد بینا نگاهی کلی به معادله می اندازد، به دانش آموز یا دانشجوی نابینا می دهد و سپس به او اجازه می دهد بخش هایی از معادله را که می خواهد عمیق تر کند و کاو کند.
در زیر ترجمۀ فارسی نخستین نمونۀ اولیه را آورده ایم تا بتوانید آن را تجربه کنید:
معادله
۲ به علاوه، سه چهارم، ضرب در اکس، مساوی است با اکس منهای، سه چهارم
سمت چپ، ثابت و جمله
۲ به علاوه، سه چهارم، ضرب در اکس
سمت چپ، ثابت
۲سمت چپ، جمله
به علاوه، سه چهارم، ضرب در اکس
وسط، مقایسه
مساوی است با
سمت راست، جمله و ثابت
اکس منهای، سه چهارم
سمت راست، جمله
اکس
سمت راست، ثابت
منهای، سه چهارم
می بینیم که ایدۀ این نمونۀ اولیه ساده است. ابتدا معادله را به صورت متنی به طور کامل داریم. سپس خط به خط بخش های مختلف معادله را جدا جدا در اختیار داریم که بررسی معادلۀ ریاضی و حل آن را برای یک فرد نابینا یا کم بینا، به خصوص اگر از صفحه خوان استفاده می کند راحت تر می کند.
گام های بعدی انجمن ارزیابی شمال غربی، ایجاد روشی کارآمدتر برای ایجاد معادله های ریاضی قابل پیمایش برای دستگاه های فناوری کمکی متعدد و حل چالش تنوع دستگاه ها و مرورگرها و درعین حال اطمینان از اثربخشی و ارائۀ بهترین گزینه های دسترس پذیر است. گروه امید دارد که دانش آموزان و دانشجویان خواهند توانست از قالب های مختلف دسترسی مثل صفحه خوان ها، برجسته نگارها و درنهایت امکان استفاده از گفتار بهره ببرند.