به مناسبت روز جهانی بریل،قصد داریم وضعیت آموزش خط بریل را از سالهای پیش تا کنون در مدارس استثنایی بررسی کنیم.
سودابه محمدی، معلم پرورشی دانش آموزان مدارس عادی، سال 77 مقطع آمادگی را در مجتمع دخترانه نرجس در تهران شروع کرده است. او از خاطرات آن روزهای خود می گوید: آن روزها برای آموزش خط بریل در آمادگی، از صفحه ای که سوراخ دار بود استفاده می کردند و مهره هایی که شبیه میخ بود را در آن سفحه جای می دادند. مثلا میخها را در جایگاه یک،سه، چهار و پنج می چیدند و ما باید جایگاه نقطه را تشخیص می دادیم و آنها را می خواندیم. مثلا من باید می گفتم یک حاضر است دو غایب است سه و چهار هم حاضرند ولی به ما نمی گفتند این نشانه کدام حرف است بعد از اینکه توانستیم مهره ها را روی صفحه تشخیص بدهیم و از نظر لمس مشکلی نداشتیم کار نوشتن را روی کارتهایی شروع کردند. برای اینکه خواندن را از سمت چپ شروع کنیم گوشه سمت راست کارت را می بریدند و ما می خواندیم: یک، دو، سه ،چهار فاصله. .. مشق شبمان هم خواندن همین نقاط بود. بعد از اینکه خواندنمان قوی شد نوشتن این علائم را با لوح شروع کردیم که آن وقت با لوح و قلم آشنا شدیم. مثلا روز اول حرف و نقطه یک را می نوشتیم روز بعد نقطه یک و دو را با هم و به ما نمی گفتند این علائم چه هستند. باید یک لوح پر یک دو می نوشتیم. آن روزها به جز امتحان خودیاری، تحرک و جهت یابی، قصه گویی و شعر، امتحان روخوانی هم داشتیم آن روزها وقتی این علائم را می خواندم فکر می کردم همه چیز را یاد گرفته ام یادم هست تابستان هم همین مشقها را دادند که هر روز یکی از نقطه ها را بنویسیم. من تکالیف را با نهایت دقت انجام می دادم ولی وقتی دیدم معلم کلاس اولم تکالیف را ندید خیلی تعجب کردم و با خود گفتم پس من اینها را برای چه نوشتم؟ این بود تا وقتی وارد کلاس اول شدیم و کم کم معنای چیزهایی را که می نوشتیم فهمیدیم. یعنی آموزش بریل جزء متن درسمان بود یادم هست معلم کلاس اولم خانم طاهره السادات میری بود در کلاس اول رسم این بود که هر گاه کسی توانست اسم خودش را بنویسد باید شیرینی بدهد. نیمه های سال بود که توانستم اسمم را بنویسم و شیرینی دادم. البته معلم اول سال اسم من را روی کتابم نوشته بود ولی خواندنش را بلد نبودم. اما آن روزها اگر کسی مثلا سال چهارم نابینا می شد و وارد مدرسه ما می شد بریل را در کنار درسهای دیگرش یاد می گرفت. خط بریل خط بسیار ساده ای است و کسی که سواد داشته باشد می تواند آن را یک هفته ای هم یاد بگیرد خواهر من هم بریل را یاد گرفته بود و حتی برای من یادداشت می نوشت
-امروزه آموزش خط بریل در مدارس نابینایان بی شباهت به قبل نیست. منیره رستگاری معلم پیش دبستانی مجتمع شهید محبی تهران از روش آموزش خط بریل در این مجتمع می گوید: بچه هایی که وارد مدرسه ما می شوند دو دسته هستند یک دسته بچه هایی که در خانه آموزش دیده اند و یک سری از مهارتها را آموخته اند و یک سری از بچه ها هم در خانه دست ورزی نداشته اند و وقتی وارد مدرسه می شوند سطحشان صفر است. در رابطه با گروه اول ما باید یک سری زمینه سازی داشته باشیم یعنی باید لامسه آنها تقویت شود. تا بتوانند از دو دستشان کمک بگیرند، با دو دستشان کار کنند و از انگشتانشان استفاده کنند. به خصوص انگشتان اشاره باید بیشتر تقویت شوند. برای همین با این بچه ها یک سری تمرینات مثل جداسازی حبوباترا انجام می دهیم . همچنین کارتهای سمباده ای داریم و هم کارتهای پارچه ای مانند پارچه های نرم، زبر، راه راه و مخملی . بعد از تقویت لامسه و کارهایی مثل چیدن لوح حساب، چیدن لوح مکعبی و شادی سوزنی و چیدن مهره های چوبی داخل صفحه کار آموزش خط بریل را شروع می کنیم. بعضی از بچه ها خیلی زود به این مرحله می رسند و راحت تر می توانند بخوانند ولی یک سری از بچه ها تشخیصشان کند است و به زمان بیشتری نیاز دارند. برای همین یک سال با آنها برای تقویت لامسه و مهارتهای دیگر کار می کنیم.
س: آیا بچه هایی که از مدارس دیگر وارد محبی می شوند هم دارید؟
ج: بچه هایی هم داریم که از مدارس دیگر می آیند ولی اغلب کم بینا هستند و با آنها خط بینایی کار می کنیم. ولی اگر تشخیص داده شود باید بریل یاد بگیرند از همان ابتدا وارد مدرسه ما می شوند.
س: بچه ای که در سالهای بعدی تحصیل دچار نابینایی می شود چگونه خط بریل را یاد می گیرد؟
ج: بعضی از بچه ها در اثر تصادف، تومور و جراحی و .. نابینا می شوند این بچه ها اگر در پایه آمادگی باشند که آموزش طبق روال پیش می رود اما اگر در پایه های بالاتر باشند ما اول خط بریل را به دانش آموز یاد می دهیم مهارتهای لامسه اش را تقویت می کنیم بعد درس پایه را برایش شروع می کنیم یعنی بلافاصله کتابهای پایه ای را که در بینایی می خوانده برایش شروع نمی کنیم. این فرایند ممکن است یک سال طول بکشد
س: در شرایط حاضر که کلاسها غیر حضوری هستند بچه ها چگونه آموزش می بینند؟
ج: آموزش خط بریل مهارتی است که در آن معلم باید در ارتباط تنگاتنگ با دانش آموز باشد باید دست دانش آموز را هدایت کند و جایگاه نقطه ها را به او نشان بدهد. در این شرایط ما به دانش آموز دسترسی نداریم دانش آموزان ما شش و هفت ساله هستند و همکاری لازم را ندارند برای همین ما به اولیا آموزشهای لازم را انتقال می دهیم یعنی برای مادران فیلم می فرستیم و آنها باید در خانه با بچه ها کار کنند. این فرایند به سختی صورت می گیرد چون بچه ها با مادران همکاری ندارند. زیربار درس نمی روند و کارهای درسی را انجام نمی دهند. و شرایط سختی است برای دانش آموزانی که بخواهند بریل را یاد بگیرند در واقع آموزش ما آموزش به اولیا است.
س: کار ارزیابی چگونه انجام می شود؟
ج: اولیا از تمریناتی که بچه ها انجام می دهند فیلم می گیرند و برای ما می فرستند مثلا آنها مهره های چوبی را چیده اند و بچه ها می خوانند. ما طبق فیلمهایی که اولیا برایمان می فرستند بچه ها را ارزیابی می کنیم.
-در سنندج اما با بهار حاجی میرزایی معلم خط بریل در مدرسه استثنایی توکل گفتگو کردیم خانم حاجی میرزایی نیز تصویری از وضعیت آموزش خط بریل در این منطقه ارائه می دهد: اگر بچه های نابینا به مدرسه ما مراجعه کنند آنها را از چهار سالگی پذیرش می کنیم. و جلساتی با آنها داریم تا شش سالگی که به عنوان آمادگی کار آموزش و تقویت حواس را شروع می کنیم از جمله لامسه و اگر امکان پذیر باشد در همان آمادگی اول به کلاس اول می روند ولی اگر بچه وضعیت خوبی از نظر لامسه نداشته باشد یعنی آمادگی لازم را برای بریل خوانی به دست نیاورد برایش آمادگی دوم می گذاریم تا جایگاه نقاط برایش جا بیفتد و بعد به کلاس اول برود. الان بچه هایی که در مدرسه داریم کم شنوایی و اوتیسم را هم همراه با نابینایی دارند برای همین سعی می کنیم آمادگی یک و دو را کاملا بگذرانند. ما به این بچه ها جایگاه نقاط را با استفاده از صفحه ها و کارتهایی یاد می دهیم و مفاهیم بالا و پایین و سمت راست و چپ را با آنها کار می کنیم. برای آشنایی با حروف هم اول خواندن نقاط و بعد نوشتن آنها را با بچه کار می کنیم. مثلا حرف دال را می گوییم نقاط را در بالا سمت چپ ،بالا سمت راست و وسط سمت راست بگذارد و در کلاس اول معلم به او می گوید این نوشته را می گوییم حرف دال. امسال یک کودک ما فقط نابینایی دارد و دو سه تای دیگر چند معلولیتی هستند. بچه برای یادگیری خط بریل حداقل هوش را لازم دارد چون از سمت راست می نویسیم و از سمت چپ می خوانیم و عوض شدن جهت خانه ها تمرکز و هوش متوسط به بالا را لازم دارد.
به این ترتیب بچه ای که اوتیسم است یا کم شنوایی دارد آمادگی یک و دو را لازم دارد.
س: در شرایط آموزش غیر حضوری کار را چطور ادامه می دهید؟
ج: امسال معلم کلاس مادران بچه ها را به مدرسه دعوت می کند و به آنها آموزش می دهد و مشق را از بچه ها می خواهد. در واقع امسال مادران ،معلم شده اند. البته درسها را در شبکه شاد هم می گذارند اما درس جدید را به مادر یاد می دهند.
س: یعنی امکان آموزش غیر حضوری وجود ندارد؟
ج: برای بچه های کوچک نه . ولی من ماه پیش آموزش بریل را برای همکاران داشتم البته مانند حضوری نمی توان مطلب را جا انداخت ولی در ارزیابی که داشتم برای همکاران بد نبود.
س: در کلاسهای مدرسه معلولیتها با هم ادغام هستند ؟
ج: ما امسال دو کلاس ضمیمه آسیب دیده بینایی داریم که در یک کلاس، یک کلاس اولی، دو نفر آمادگی و یک کودک چهار ساله داریم. و در کلاس دیگرمان از پایه سوم چهارم پنجم و ششم هر کدام یک شاگرد داریم. بچه های ما اگر در کلاس اول و دوم خوب باشند برای کلاس سوم به مدرسه عادی می روند. و معلم رابط به آنها داده می شود.
س: بچه هایی که دیرتر وارد می شوند یا بعدا نابینا می شوند چگونه خط بریل را یاد می گیرند؟
ج: اگر به سمت مدرسه هدایت شوند ما تا 17 سال هم در ابتدایی پذیرش داریم. بعلاوه در سنندج موسسه ای داریم به نام دار الاحسان که در روستاها مثلا دختران نابینا یی که سواد ندارند را پیدا می کند و به آنها آموزش می دهد در این موسسه شرط سنی نداریم من در این موسسه هم شاگرد 18 ساله دارم هم 35 ساله. در چند سالی که از فعالیت این موسسه می گذرد تا حال شش نفر در دانشگاه پذیرفته شده اند. در دارالاحسان مانند نهضت سواد آموزی افراد ثبت نام می شوند و بریل را آموزش میبینند.
-محسن احمدی معلم نابینای پایه چهارم و پنجم در تنها مدرسه استثنایی سبزوار است. احمدی از وضعیت آموزش خط بریل به کودکان در بدو ورود به مدرسه می گوید: کوچکترین دانش آموز ما در مدرسه پنج ساله است. وقتی بچه نابینا وارد مدرسه می شود یکی دو سال آمادگی را می گذراند و بسته به شرایط بچه وقتی مهارت دست ورزی را آموخت وارد کلاس اول می شود. امسال تا اوایل آبان کلاسها با 30 تا 50 درصد دانش آموزان برگزار می شد ولی بعد مدارس غیر حضوری شد
س: معلمهای پایه های بالاتر هم با خط بریل آشنایی دارند؟
ج: معلمان مدرسه ما که با نابینایان کار می کنند با خط بریل آشنا هستند ولی مثلا سال 96 در مدرسه دانش آموزی داشتیم که از مدرسه دیگری آمده بود که متوجه شدیم بریل را اشتباه یاد گرفته چون معلمش با خط بریل آشنا نبوده و آن را به صورت برعکس یاد داده یعنی به جای نقطه یک و دو برای حرف “ب” نقاط چهار و پنج را یاد داده بود. که با زحمت زیاد همکارمان توانست او را به شرایط عادی برگرداند. در مدرسه ما حتی همکاران بینا هم که رشته تحصیلیشان مرتبط با کودکان استثنایی بوده با خط بریل آشنا هستند. مدرسه ما پسرانه و دخترانه است و همه کودکان نابینا برای آموزش به اینجا می آیند.
-یکی از برنامه های آموزش و پرورش استثنایی در سال جاری نهضت آموزش خط بریل به معلمان و اولیا دانش آموزان با آسیب بینایی است دکتر مجید هداوند معاون برنامه ریزی آموزشی و توانبخشی سازمان آموزش و پرورش استثنایی در باره دستاوردهای این برنامه می گوید: هدف ما از این برنامه این بوده که معلمان را با مهارتهای چندگانه تربیت کنیم. با توجه به تعداد معلمان متخصصی که داریم و دانش تخصصی که هر یک از آنها دارند اقدام به برگزاری نهضت آموزش خط بریل در سطح کشور کردیم . ابتدا نیروها را در مدارس شناساییکردیم و میزان آشنایی آنها را با خط بریل سنجیدیم و بعد اقدام به تأمین مدرس برای آموزش خط بریل کردیم. با توجه به برش استانی که انجام دادیم تصمیم بر این شد که امسال به هزار نفر در سطح کشور خط بریل را آموزش دهیم که چهل ساعت ویژه معلمان و چهل ساعت هم ویژه والدین در نظر گرفته شد. تا امروز نزدیک به ششصد نفر از معلمان و 150 نفر از والدین آموزشهای لازم را دریافت کرده اند و 27 استان نهضت آموزش خط بریل را به پایان رسانده اند و کلاسها در 5 استان هم در حال برگزاری است. علاوه بر این ما تهیه و تولید لوح علائم خط بریل را با همکاری شرکت صنایع آموزشی برای معرفی بریل به معلمان و دانشجویان و اولیا شروع کردیم. دو هزار لوح علائم خط بریل و دو هزار لوح علائم حساب افزار را بین دانشجویان دانشگاه فرهنگیان ،معلمان و والدین به طور رایگان توزیع کردیم همچنین تهیه و تدوین فیلم مستند آموزشی خط بریل را در 36 بخش با رویکرد آموزش مقدمات خط بریل و روشهای تربیت حس لامسه نو آموزان با آسیب بینایی را در دست تهیه داریم که به زودی به مرحله بهره برداری می رسد و منبع بسیار غنی برای معلمان و دانشجویان در ابتدای استخدام به عنوان معلم در رشته های آموزش کودکان استثنایی است. همچنین کارگاه آموزش معلمان با مهارتهای چندگانه را راه انداختیم. تنوع معلولیت در دانش آموزان ما زیاد است و تعدادی از نیروهای ما در حال بازنشستگی هستند بعلاوه بعضی از نیروهای ما تخصص لازم را در رشته خاص ندارند. ما برای جبران کمبود نیرو باید گروههای متفاوت دانش آموزی را در نظر بگیریم از این رو اقدام به برگزاری کارگاه “معلمان با مهارتهای چندگانه “کردیم که در آن قرار است ده درصد از معلمان دانش آموزان کم توان ذهنی را با 120 صاعت آموزش تخصصی در حوزه نابینا، ناشنوا و طیف اوتیسم آموزش بدهیم که در حوزه نابینا 20 ساعت به آموزش خط بریل اختصاص پیدا کرده
-با همت معلمان دانش آموزان نابینا و مسئولان آموزش و پرورش استثنایی امید آن می رود وضعیت آموزش خط بریل در مدارس هر سال بهتر از سال قبل شود.
منبع: ایران سپید.