نویسنده: حسین عبدالملکی
منبع: پانزدهمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
در بخش های پیشین این سلسله نوشتار که از نظر گذشت، سعی شد 1- در موازات بررسی شرایط کلی حاکم بر خط بریل فارسی و زیست بوم متصور برای آن، به شکلی گذرا و کلی مباحث نظری حول چگونگی شکل یابی دوگانه ها، انواع و سازوکارهای مترتب بر آن، طرح و واکاوی شود.
2-بر این مبنا، نه تنها ایجاد و دامن زدن به برخی دوگانه ها در دسترسی نابینایان به منابع اطلاعاتی و عدم گذار صحیح و کارشناسی شده از آنها، سهمی مهم در به حاشیه رفتن تسریعی بریل در ایران را به خود اختصاص می دهد؛ بلکه با توجه به تقدم چند دهه ای ابداع و گسترش بریل فارسی نسبت به وجوه متناظر آن در شکل یابی تمام دوگانه های فوق الذکر، طبیعتاً نقصان ها و آسیب هایی جدی در خود زیست بوم بریل فارسی وجود داشته است که در مواجهه با هر یک از وجوه متناظر، نتوانسته نقش و جایگاه خود را در تأمین نیازهای اطلاعاتی نابینایان حفظ و تثبیت نماید که این نقصان ها و آسیب ها ناشی از «خودبسندگی زیست بوم بریل فارسی» است.
3-از سوی دیگر، ضمن تلقی برهه ای کوتاه و مهم (1335-1345) به مثابه «پیچ حساس حیات آموزشی نابینایان و ازجمله بریل فارسی» و تبیین و تشریح رخدادهای این بازه زمانی بسیار مهم، وجه مشترک تمامی این رخدادها و تحولات، تأثیرپذیری از «زیست بوم خودبسنده بریل فارسی» قلمداد گردید.
و اما:
جهت تبیین و واکاوی «زیست بوم خودبسنده بریل فارسی» که درواقع، مبنا و پایه ظهور برخی نقصان ها و آسیب ها در این زمینه گردید، لازم است خودِ صورت بندی نخستینِ زیست بوم بریل فارسی و ابعاد مترتب بر آن، با نگاهی تاریخی تشریح شود.
در سال 1304 (1925)، کشیش پنجاه ساله آلمانی (ارنست جی کریستوفل) و همراهانش با نزدیک به یک دهه تجربه آموزش در حوزه نابینایان در خاورمیانه که عمدتاً نیز ناموفق بود، و البته در راه بشارت آیین مسیح، وارد تبریز شدند؛ سفری که سه دهۀ پایانی عمر «پدرکریستوفل» را به شکلی ناگسستنی به نابینایان ایران گره زد و البته آغازی شد برای ابداع «بریل فارسی» و پایه گذاری آموزش نوین نابینایان در ایران و توسعه آن. کریستوفل با ورود به تبریز در کنار «جست وجوی اطفال نابینا، ناشنوا و بی سرپرست در سطح شهر و سپس روستاها و شهرهای مجاور آن» و البته یافتن مکانی جهت سرپرستی و آموزش این افراد، «پیاده سازی علائم بریل جهت زبان فارسی و به عبارتی ابداع بریل فارسی» را نیز در رأس برنامه ها و فعالیت های خود قرار داد. کریستوفل به واسطه تجربه سال ها کار با نابینایان، به خط بریل تسلط نسبی داشت؛ اما جهت آموزش نابینایان ایران چاره ای نبود جز ابداع بریل فارسی. مضاف بر اینکه استفاده از خط و زبان فارسی جزو شرایط مقرر جهت تأسیس مدرسه به شمار می رفت. به عنوان مثال، براساس سندی به تاریخ آبان 1305، وزارت معارف جهت اعطای اجازه نامه (مجوز) فعالیت رسمی مدرسه نابینایان به وی، علاوه بر «پایبندی کامل به قوانین و مقررات ایران»، «اصلاح پروگرام (برنامه درسی) مدرسه»، «در میان نبودن تبلیغات مذهبی و به طبع، ممنوعیت بشارت آیین مسیحیت»، بر «تدریس دروس به زبان فارسی» تأکید نموده است و عیناً آورده: «…ثالثاً تمام دروس و ترجمه لغات و اصطلاحات لازمه و مذاکرات با متعلم و غیره باید به فارسی باشد». از این رو، جهت تطبیق علائم بریل با زبان فارسی و درنتیجه ابداع بریل فارسی و نیز تدریس برخی دروس، افرادی چون «محمدعلی خاموشی و علی قلی نوظهوریان»، به چهار نفر آلمانی (کریستوفل و سه همراهش) که بنابر مستندات موجود مؤسسان مدرسه هستند، ملحق شدند و درواقع حلقه اولیه کادر آموزشی و سرپرستی مدرسه را تشکیل دادند. به هر شکل با تلاش های فراوان کریستوفل و خاموشی، بریل فارسی در اواخر 1304 ایجاد شد و پس از پیگیری های متعدد، با فعالیت مدرسه به شکل رسمی نیز در آذر 1305 موافقت گردید. هرچند مخالفت های فراوانی با تأسیس مدرسه کریستوفل و به ویژه جمع آوری اطفال صورت می پذیرفت؛ اما خبر تأسیس مدرسۀ او نیز به عنوان اولین مدرسه نابینایان در کشور بازتاب یافت. در صفحه دوم از چهاردهمین شماره روزنامه آدمیت در سال 1305 آمده است:
«اخیراً یکعده آلمانی از مملکت آلمان وارد و مطابق اجازه اداره معارف، درصدد تأسیس مدرسه برای کوران برآمده و پروگرام مدرسه را در تحت ده ماده و مدون و به اداره معارف داده ضمناً تقاضا نموده اند که یکعده از کوران را جمع آوری نموده و لباس و غذا و مخارج آنها را بدهند در ضمن نیز بآنها عملیات یدی از قبیل جوراب بافی، طناب بافی، ریسمان تابی و غیره بیاموزند و مدت تحصیل در این مدرسه از هشت الی ده سال خواهد بود. علاوه بر اینها برای معالجه چشم آنهائی که علاج ممکن باشد، یکنفر کحال ایرانی یا آلمانی در مدرسه مشغول معالجه خواهد شد. پس از انقضاء مدت تحصیل در صورتی که حاضر باشند، ممکن است که در سایر نقاط در مدرسه کوران به سمت معلمی مشغول شوند. عجاله کمسیون منزلی در محله نوبران اجاره کرده و مشغول تهیه وسایل افتتاح مدرسه و جمع آوری کوران میباشد». با ابداع و تثبیت بریل فارسی، کریستوفل و همکارانش شروع به برگردان کتاب های درسی مصوب به بریل نمودند؛ به نحوی که تمامی کتاب ها به شکل بریل در اختیار دانش آموزان نابینا قرار می گرفت و حتی پس از رفتن کریستوفل به اصفهان نیز این رویه تا سال 1319 (زمان تعطیلی مدرسه نابینایان تبریز) تداوم یافت. سندی متعلق به مهرماه 1315، استمرار این رویه را در مدرسه نابینایان تبریز تأیید می کند. در نامه ای از طرف وزیر معارف و اوقاف به ریاست دفتر ریاست وزراء و در پاسخ به شکایت یکی از محصلین اخراجی مدرسه نابینایان تبریز، در شرح شرایط، فعالیت ها و امکانات مرکز مزبور آمده است:
«…ضمناً توضیح میدهد که موسسه کوران تبریز نهایت مواظبت را از کوران بعمل آورده و کتابهای وزارت معارف را تا کتاب پنجم بخط کوران ترجمه و شاگردان از روی آن تحصیل میکنند و بشاگردان مزبور عملیات یدی نیز تعلیم میشود و سایر اوضاع آنجا از هر حیث مرتب و شایان تشویق میباشد…». از سوی دیگر، در زمینه آموزش بریل نیز در مدرسه کریستوفل، روشی پیاده می شد که به جرأت می توان گفت نسبت به روشهای کنونی آموزش بریل در ایران بسیار نوین می نماید؛ به نحوی که ضمن آموزش بریل و در اختیار قرار دادن تمام کتاب های درسی به این خط، امکان مواجهه با بریل و استفاده از آن در کلاس های فوق برنامه نیز مورد توجه قرار می گرفت. درواقع، برخلاف آموزش های کنونی ارائه شده به نابینایان، علاوه بر تدریس و پوشش تمامی مواد درسی مدارس عادی، برخی کلاس های اختصاصی چون آموزش موسیقی، آموزش زبان آلمانی، آشنایی با طبیعت و… در مدرسه کریستوفل وجود داشت و از امتیازات مهم آن به شمار می رفت. در این کلاس ها سعی می شد که در قالب تفریح و بازی و نیز فعالیت های فوق برنامه، علاقه به بریل در دانش آموزان ایجاد شود و افزایش یابد و حتی استفاده از آن به انحاء مختلف مورد توجه قرار گیرد؛ به نحوی که بریل در کنار توجه به «فعالیتهای یدی» و آموزش برخی حِرَف به نابینایان، بسیار مورد توجه قرار میگرفت. همچنین، قریب به اتفاق تجهیزات و وسایل مورد نیاز و از جمله تجهیزات و وسایل مربوط به بریل، مستقیماً از اروپا و به ویژه آلمان برای مدرسه ارسال می گردید و به عبارتی، مدرسه کریستوفل از لحاظ امکانات و تجهیزات وقت در قیاس با سایر مدارس نابینایان در جهان به روز بود. نکته حائز اهمیت دیگر در حوزه بریل آنکه در کنار برگردان کتب درسی، در زمینه کتاب های بریل غیردرسی نیز علاوه بر منابع بریلی ارسالی از سایر کشورها، کریستوفل و همکارانش سعی می کردند حتی المقدور برخی کتاب های کوچک، اشعار و به ویژه برخی بخش های انجیل را به صورت بریل برگردان نمایند و در اختیار دانش آموزان قرار دهند و این خود در ارتباط بیشتر با بریل و استفاده بهینه از آن و آنچه که «بریلِ در معرض» نامیدم، بسیار مؤثر بود.
در سال 1308، کریستوفل مدرسه تبریز را به همکارانش سپرد و رهسپار اصفهان شد. در این سفر او در یک اقدام سنجیده، علی قلی نوظهوریان و چند تن از محصلین مدرسه تبریز را که به همراهی وی تمایل داشتند، با خود همراه ساخت؛ افرادی که بریل را آموخته بودند و در رشد و نمو مدرسه اصفهان و توسعه فعالیت های آن در سال های بعدی عصای دست کریستوفل شدند. توجه به استفاده از بریل و خواندن و نوشتن با این خط، در اصفهان نیز استمرار یافت و با توجه به حضور برخی نابینایان مسلط به بریل فارسی در کنار کریستوفل، به شکل ویژه ای توسعه پیدا کرد. همچنان تمامی کتاب های درسی به بریل برگردان شد و کتاب های غیردرسی قابل توجهی نیز در سال های بعدی به این خط تبدیل شد؛ کتاب هایی که صرفاً از طریق خواندن به وسیله یک فرد بینا و نوشته شدن آن به شکل بریل با همان وسایل ابتدایی وقت صورت می پذیرفت. یکی از سندهای مهمی که دال بر توجه ویژه به آموزش بریل در اصفهان در دسترس است، به سال 1312 بازمی گردد که ازقضا تعریف نسبتاً قابل فهم و جالبی را نیز از «خط کوران» (بریل) ارائه می دهد و به عبارتی، اولین توصیف مکتوب و جامع از بریل است. در واپسین روزهای 1312، بازرس اداره معارف و اوقاف اصفهان در سرکشی از مدارس دولتی متوجه می شود که فردی آلمانی، «کریستوفل نام» مکانی را جهت آموزش و سرپرستی برخی اطفال اجاره نموده است. حاصل سرکشی وی به باغ عبدالمحمود افیونی، گزارشی است هجده بندی، که شرایط حاکم بر مدرسه کریستوفل را در ابعاد مختلف تشریح می نماید که در نوع خود جامع ترین گزارش از این موسسه است. در بند یازده این گزارش در توصیف شیوه خواندن و نوشتن اطفال کور و به عبارتی خط بریل، آمده است:
«…11- طرز تدریس الفبا باطفال کور بوسیله یک صفحه لوح فلزی که روی آن مشبک است بشکل مربع مستطیل، و هر یک شبکه دارای شش سوراخ ریز میباشد. طفل نویسنده قلمی بشکل سوزن در دست دارد که کاغذ را روی صفحه فلز می گذارد با نقطه حروف الفبا را از سوراخهای صفحه فلزی فوق الذکر روی کاغذ ترسیم می نماید. برای نمونه الفبایی که در حضور فرو می نوشت تلواً تقدیم می دارد…»
رویه تشریح شده در بالا، در چگونگی شکل یابی بریل و توجه به آموزش آن و خواندن و نوشتن به این خط چه در تبریز تا 1319و چه در اصفهان در سال های بعدی استمرار و البته توسعه می یابد که سعی گردید به صورتی اجمال و به شکلی مستند، بخش هایی از آن و در حوصله این مجال کوتاه عرضه گردد که خود درواقع «مبنای صورت بندی نخستین زیست بوم متصور بریل فارسی» را شکل داد. از این رو در شماره بعد براساس همین گزارههای مطروحه در بالا و برخی مستندات تکمیلی، چرایی خودبسندگی زیست بوم بریل فارسی تبیین خواهد گردید که درواقع، پایه برخی نقصان ها و آسیب ها را در زیست بوم متصور بریل فارسی ایجاد نمود و درنتیجه موجبات عدم توان حفظ حوزه مانور بریل در شکل یابی دوگانه ها و مواجهه با سایر وجوه دسترسی به منابع اطلاعاتی را فراهم ساخت.