از آن روز که لویی بریل خط ویژه خود را ابداع کرد و آرزوی نابینایان را برای خواندن و نوشتن محقق ساخت تا امروز که دستگاههای مکانیکی و الکترونیکی نوشتن خط بریل را برای نابینایان سهل تر ساخته است خط بریل همواره وسیله ای برای اتکای نابینایان بر مهارت و توانایی خود برای ارتباط با دنیای اطراف بوده است اما به مرور تکنولوژیهای جدید و نرم افزارهای مبتنی بر صوت هم به کمک خط بریل آمد تا این گروه از عرصه علم و دانش عقب نمانند و همپای جامعه بر دانش خودبیفزایند حال در گذر از این تاریخ نگاهی داریم بر اینکه این روزها خط بریل چه نقشی در استقلال فردی افراد نابینا بر عهده دارد و آیا چون روزهای نخستین که بریل تنها ابزار ارتباطی آنها با دنیای علم بود این روزها هم همان رونق را شاهدیم.
این گزارش نگاهی به وضعیت بریل خوانی بین نابینایان ایرانی دارد . برای آنان که دیگر توان دیدن حروف را ندارند آموزش بریل همواره یکی از آموزشهای اساسی نابینایان است حمید واحدی مربی آموزش خط بریل در فرهنگسرای بهمن در پاسخ به سوال ما که چه کسانی این روزها برای آموزش این خط نزد شما می آیند می گوید: خط بریل شناسنامه یک فرد نابینا است.اما امروزه پیشرفت تکنولوژی و در دسترس بودن امکانات بیشتر برای نابینایان استفاده از خط بریل را کمی کمرنگ کرده است. به نظر من همه نابینایان باید خط بریل را بلد باشند حتی اگر قرار باشد فقط پاسخگوی کسانی باشند که در مورد خط بریل می پرسند. اگر نابینا خط بریل را نشناسد به نظرم بی سواد است. افرادی که برای آموزش به فرهنگسرا مراجعه می کنند در سنین مختلف هستند.
از بچه کوچک 7-8 ساله که برای رفتن به مدرسه نیاز به آموزش خط بریل داشته تا دانش آموزان در سنین بالاتر که در مدرسه خط بریل را خوب یاد نگرفته بودند و افراد دیرنابینا چه در دوره تحصیل یا بزرگتر . دانش آموزان با هدف استفاده از خط بریل در محیط مدرسه می آیند اما بزرگسالان به دلایل متفاوتی می آیند بعضی دانشجو هستند و می خواهند از فایلهای صوتی خود دست نوشته ای هم داشته باشند بعضی هم فقط می خواهند قرآن بخوانند چند نفری هم مداح بودند و دوست داشتند مطالب را از رو بخوانند و فقط از حفظ نخوانند. برخی هم دوست داشتند روزنامه ایران سپید را بخوانند ولی متاسفانه استقبال از خط بریل کاهش یافته است.
آقای واحدی در مورد نقش بریل در زندگی شخصیش می گوید: من بیشتر برای کمک به پسرم که در کلاس پنجم ابتدایی است کتابها را به بریل تهیه می کنم و خودم و همسرم از این کتابها برای کمک به پسرمان استفاده می کنیم. یا در دوره دانشجویی نیاز داشتم یکسری از جزوه ها را به بریل برگردانم تا بتوانم از آنها استفاده کنم.
علیرغم تمایل دانش آموزان به استفاده از کتابهای بریل، به علت در دسترس نبودن اینگونه کتب و یا تاخیر در رسیدن کتابهای بریل، بسیاری را به سوی استفاده از کتابهای صوتی متمایل ساخته است. این وضعیت در بین دانشجویان بیشتر دیده می شود به طوری که اغلب کتب دانشجویان نسخه بریل ندارند یا هزینه تبدیل کتابها به خط بریل آنقدر زیاد است که دانشجو را مجبور به استفاده از فایلهای صوتی می کند.بعلاوه نمایشگرهای لمسی خط بریل نیز به دلیل داشتن قیمت بالا به عنوان کالاهایی رایج در بین نابینایان مطرح نیستند. در جستجو برای یافتن موارد استفاده از خط بریل در بین دانشجویان تنها به مواردی چون یادداشت برداری از جزوات به صورت بریل رسیدم. فاطمه رشیدی راوندی دانشجوی زبان و ادبیات عربی در باره استفاده از خط بریل و مقایسه آن با کتب صوتی می گوید: خط بریل در زندگی ما اهمیت زیادی دارد و همانطور که یک فرد بینا به خط بینایی اشراف کامل دارد یک فرد نابینا هم باید به خط خود اشراف کامل داشته باشد.
بچه های کم بینا و نیمه بینا که درکی از بینایی دارند به سختی با این خط ارتباط برقرار می کنند.آنها هم از نظر عاطفی به سختی با این خط سازگاری پیدا می کنند و هم چون می بینند تلاش می کنند خط بریل را با چشم بخوانند. از طرفی ما نباید به خط بریل وابسته شویم طوری که اگر زمانی نتوانستیم از خط بریل استفاده کنیم زندگیمان مختل شود. تا دوره راهنمایی اکثر کتابهای دانش آموزان بریل است اما بعد از آن نقش کتاب صوتی پررنگ می شود تا در دانشگاه که برای بسیاری مثل من خط بریل از میان برداشته می شود برای همین اگر در موقعیتی قرار گرفتیم که کتابهایمان را نتوانستیم بریل کنیم باید قدرت تطبیق را داشته باشیم و از کتب صوتی استفاده کنیم.
برای کسانی که از کتب صوتی استفاده می کنند هم باید بگویم املای کلمات خیلی اهمیت دارد و برای همین باید در کتاب صوتی اگر املای لغتی را نمی دانیم بپرسیم. فکر کنید فلان دکترا را بگیریم ولی املایمان مشکل داشته باشد معلوم است اگر مقاله ای بنویسیم کسی به آن نگاه هم نمی کند. هم کسانی که بریل می خوانند باید به کتابهای صوتی عادت داشته باشند و هم کسانی که از کتابهای صوتی استفاده می کنند باید بریل را بدانند که اگر قرار شد چیزی را یادداشت کنند دچار مشکل نشوند.
اما در آزمون کنکور آنهایی که با خط بریل آشنایی کافی دارند از مفید بودن دفترچه های بریل برای خواندن و پاسخگویی صحیح به سوالات صحبت می کنند و معتقدند استفاده از دفترچه های بریل و توانایی آنها برای استفاده از این دفترچه ها به نحو قابل توجهی در رتبه نهایی آنها موثر بوده است. از درس و مدرسه و دانشگاه که بگذریم نابینایان در محیط خانه های خود آنجا که دیگر کمتر کسی را برای کمک و یاری می یابند و ناچار به مناسب سازی محیط خانه شان به سبک نابینایی هستند نیز از خط بریل استفاده هایی دارند شهناز فایقی که بعد از باز نشستگی این روزهابیشتر در خانه به سر می برد در باره استفاده های خود از خط بریل می گوید:
من از بریل نویسی در دسته بندی مدارک استفاده می کنم مثلا روی کپی شناسنامه های هر کس اسمش را می نویسم و آن را در پوشه خود قرار می دهم یا روی مدارک می نویسم مدارک دانشگاهی شهناز. یا دفترچه تلویزیون و یخچال فریزر را اگر بتوان روی خودش نوشت روی جلدشان می نویسم وگرنه روی کاغذی می نویسم و داخل پوشه می گذارم. اینها خیلی به من کمک کرده است. خیلی وقتها کسی خانه نبوده و مثلا دفترچه یخچال فریزر را می خواستم و آن را پیدا کرده ام و به تعمیرکار نشان داده ام. در کنار دفترچه هم شماره تلفن نمایندگیهایشان را می نویسم .
در آشپزخانه هم خیلی از بریلنویسی استفاده می کنم. مثلا روی ادویه ها را می نویسم یا حبوباتی را که با لمس قابل تشخیص نیستند را می نویسم مثلا لوبیا قرمز و لوبیا سفید. یا مثلا غلاتی مثل جو و گندم را که از روی رنگ شناخته می شوند را به بریل می نویسم البته شاید علائمی داشته باشند ولی شناختنشان سخت است و با نوشتن سریعتر می توانم بفهمم که جو را بر می دارم یا گندم را. یا بلغورها را که خیلی ریز هستند و قابل شناختن نیستند و اکثرا از روی رنگ شناخته می شوند سبزیهای خشک را هم همینطور با برچسب بریل مشخص می کنم به جای اینکه زمان صرف کنم و بو کنم تا آن را تشخیص دهم از روی بریل می خوانم.
در فریزر هم سبزیها را با استفاده از خط بریل دسته بندی می کنم و روی کیسه فریزر اسمها را می نویسم گاهی هم تاریخ تهیه آنها را یادداشت می کنم مثلا مشخص می کنم سبزی آش یا کو کو و .. گوشتها را هم به همین شکل، و روی باکسش می نویسم و کیسه فریزر می کشم مثل استیک، جوجه کبابی یا بال و .. این موارد کارم را خیلی راحت می کند و نیاز مرا به دیگران کم می کند.در ضمن افراد بینا هم خیلی وقتها نمی توانند یک ماده غذایی منجمد را تشخیص دهند
از خانم فایقی می پرسم بعضی به جای استفاده از برچسب های بریل استفاده از قلمهای گویا را ترجیح می دهند نظر شما در این باره چیست؟ من تفاوتی بین قلم هوشمند و بریل نویسی نمی بینم و از هر دو استفاده می کنم ولی بیشتر از بریل نویسی استفاده می کنم. قلم هوشمند را به ندرت استفاده کرده ام . به نظرم فرق این دو این است که در استفاده از قلم هوشمند وقتی برچسبها را معرفی می کنیم و روی وسایل می چسبانیم باید حتما خود قلم را در دست داشته باشیم و آن را جلوی آن وسیله بگیریم تا بخواند ولی در بریل نویسی به وسیله نیاز نداریم و وقتی برچسبی را می نویسیم و روی چیزی می گذاریم دیگر نیازی به آوردن وسیله نداریم و خودمان آن را می خوانیم.
در بین کشورهای جهان بسیاری برای برابرسازی امکانات اجتماعی استفاده از خط بریل را ضروری دانسته اند به عنوان مثال در این کشورها لا اقل نام دارو یا بروشور آن همراه هر بسته دارویی به خط بریل نوشته شده است یا تابلوهای شهری بریل نابینایان را در شهر راهنمایی می کنند اما در ایران هرچند مدتی یک شرکت دارویی برای معدودی از داروهای تولیدی خود این کار را شروع کرد اما این کار بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت و به دلیل هزینه های سربار توجیه ناپذیر توسعه نیافت استفاده از خط بریل و دستگاههای برجسته نگار در برخی از بانکها و موزه ها هم وجود دارند که به قدر خود در استقلال نابینایان تاثیر داشته اند مهدی صادقی نژاد کارشناس آموزش و توانبخشی افراد با آسیب بینایی در باره نقش خط بریل در استقلال فردی افراد نابینا به ما می گوید:جامعه در مورد نابینایان تصورات نادرستی دارد چون این افراد با محدودیتهایی روبرو هستند جامعه این محدودیتها را با ناتوانی، عدم استقلال و مواردی از این دست یکی می داند. فرض جامعه بر این است که افراد نابینا مستقل نیستند چون ناتوان یا کم توان هستند و چون وابسته و نیازمند دیگران هستند پس حتما مستقل هم نیستند. یکی از کارکردهای خواندن و نوشتن بریل همان کارکرد خواندن و نوشتن عادی است و بدیهی است که به توانمندی افراد کمک می کند.
در میان افراد با نیازهای ویژه یکی از فعالیتهای رفتن به سمت استقلال نسبی است. بنابر این ایجاد استقلال نسبی در بین نابینایان و کم بینایان با هدف رفتن به سمت توانمندسازی یکی از اهداف توانبخشی است. آموزش خط بریل پیش نیازهایی دارد و هم بعد از اینکه این خط آموخته شد فرد نابینا در این رابطه قابلیتهایی را به دست می آورد که در زندگی خیلی به او کمک می کند و سبب دستیابی به استقلال نسبی می شود. توانبخشی حسی حرکتی، توانبخشی ادراکی حرکتی توانبخشی حرفه ای و توانبخشی اجتماعی همه حیطه هایی از توانبخشی هستند که به استقلال نسبی افراد نابینا و کم بینا کمک می کنند. در حقیقت وقتی خط بریل آموخته می شود پیش نیازی چون تقویت حس لامسه را دارد وقتی این تقویت ایجاد شد مهارتهای ظریف که یکی از بخشهای مهارتهای حرکتی هستند در فرد نابینا تقویت و تربیت می شود منظور مهارتهایی است که با سر انگشتان ارتباط دارد شبیه دوخت و دوز یا کارهای فنی که با پیچ و آچارهای ریز سر و کار دارد وقتی فرد این مهارتها را از طریق یادگیری خط بریل به دست آورد این کمک می کند که به سایر توانمندیهای زندگی که مورد نیازش هست دسترسی پیدا کند.
شما ببینید وقتی فرد در بین لباسهایی که در کمدش هست می خواهد به لباس مورد نظرش برسد یکی از روشها پیدا کردن جنس و طرح و شکل آن لباس است که همه جزو همین کاربرد مهارتهای ظریف هستند وقتی فرد خط بریل را بلد باشد می تواند روی لباسهایش برچسب بزند همچنین روی وسایل شخصیش. یا یادداشتهای کوچکی در جاهایی بگذارد که همدلی، صمیمیت و وفاق ایجاد کند که می تواند در توانمندیهای اجتماعی این افراد موثر باشد. در بخش رشد مهارتهای ظریف شاید این مهارتها در یک بچه بینا خیلی رشد نکند چون به آنها نیازی ندارد و از بیناییش استفاده می کند ولی یک فرد نابینا به علت اینکه می خواهد خط بریل را یاد بگیرد و پیش نیازش تقویت و تربیت حس لامسه است خود به خود چنین قابلیتی را به دست می آورد و چنین توانمندی نصیبش می شود.
هر چند برخی از نابینایان تاثیر خط بریل بر استقلال خود را کم اهمیت می دانند یا معتقدند کمتر به استفاده از خط بریل نیاز پیدا می کنند اما به نظر می رسد با همه این اوصاف استفاده خط بریل به دلیل سهولت در استفاده و ارزانی همچنان در بین نابینایان بی بدیل خواهد ماند.
منبع: ایران سپید.