مقاله: پذیرش آسیب بینایی، یک هدف یا یک مسیر (بخش اول)

نویسنده: امین عرب

منبع: سیزدهمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا

دانلود نسخه ی صوتی نوشته

هنگامی که فردی دچار آسیب بینایی می شود یا با این شرایط به دنیا می آید، خود و خانواده اش با فقدانی مواجه اند که پذیرش آن امر ساده ای نیست. آنچه این افراد در چنین شرایطی تجربه می کنند، سوگ از دست دادن است. مرگ نزدیکان، ورشکستگی مالی، اجبار برای ترک وطن و سایر شرایط مشابهی که افراد چیزی را از دست می دهند، تشابه زیادی با تجربه معلولیت دارد. روانپزشک سوئیسی، الیزابت کوبلر-راس، مدلی پنج مرحله ای از روند سوگواری ارائه کرده است که فرایند مواجهه افراد با آسیب بینایی با این مدل بسیار قابل توضیح و بررسی است. البته پذیرش آسیب بینایی ابعاد دیگری را نیز در بر دارد که نمی توان با این مدل پنج مرحله ای آن را تبیین کرد.

در نوشتار پیش رو ابتدا مدل پنج مرحله ای روند سوگواری را شرح خواهیم داد؛ سپس به توضیح تجربه از دست دادن بینایی و ابعاد مختلف آن براساس این مدل خواهیم پرداخت و به مواردی که فراتر از این مدل مطرح اند اشاره خواهیم کرد.

نظریه پنج مرحله ای روند سوگواری

از نظر کوبلر راس، ما زمانی که با غم از دست دادن رو به رو می شویم، بلافاصله نمی توانیم آن را بپذیریم؛ بلکه مراحل پنج گانه ای را طی می کنیم تا بتوانیم به تدریج با آن غم کنار بیاییم. او نخستین بار در کتاب دربارۀ مرگ و مردن، این مراحل را توضیح داد و در آخرین کتابش یعنی دربارۀ اندوه و سوگواری، نیز دوباره کوشید آن مراحل را به شکلی بهتر و شفاف تر توصیف کند.

کوبلر راس می گوید که هر آدمی وقتی خبر مرگ قریب الوقوع خودش را می شنود، از چند مرحله روان شناختی عبور می کند. وی در مصاحبه با بیماران رو به مرگ، یک توالی منظم و مشترک از پاسخ های هیجانی را در بین آنها مشاهده کرد و معتقد شد که این تجربیات هیجانی جهانی اند و شامل پنج مرحله است که فرد در حال مرگ، به ترتیب از آنها می گذرد. اگرچه این مدل در مورد بیماران در حال مرگ به کار رفته  است؛ اما در تمامی تجربیات سوگواری و از دست دادن می توان آن را به کار برد. این مراحل به ترتیب شامل انکار، خشم، چانه زنی، افسردگی و پذیرش است که در ادامه به تفصیل از آن سخن خواهیم گفت.

ابعاد گوناگون تأثیر آسیب بینایی

گستردگی تأثیر آسیب بینایی بر زندگی فرد و خانواده اش بر کسی پوشیده نیست. این موضوع می تواند بسیاری از ابعاد زندگی فرد از قبیل تحصیل، اشتغال، روابط بین فردی، سلامت جسمی و روانی، استقلال فردی، و موارد فراوان دیگری را تحت تأثیر قرار دهد. به همین دلیل است که مدل روند سوگواری در ابعاد گوناگون به صورت جداگانه قابل بررسی است. برای مثال ممکن است فردی وجود آسیب بینایی را پذیرفته باشد؛ اما لزوم استفاده از خط بریل را انکار کند یا اینکه شخصی محدودیت های شغلی خود را پذیرفته باشد؛ اما لزوم بهره گیری از تکنیک های جهت یابی و تحرک را نپذیرد. لذا یافتن نشانه های عدم پذیرش نیازمند دقت و تحلیل فراوان در زندگی فرد و خانواده اوست.

مراحل پذیرش آسیب بینایی مطابق مدل روند سوگواری

۱. انکار

وقتی فردی با یک بیماری جدی غیر قابل درمان مثل آسیب بینایی رو به رو می شود، از قبول واقعیت ممکن سر باز می زند و امکان دارد سؤال هایی همانند «چرا من؟» ذهنش را پر کند و این خاصیت فقدان است که عادلانه نیست. انکار نوعی مکانیزم دفاع از خود است که باعث می شود فرد به مشکل خود بپردازد و در جست و جوی رفع آن بر آید و به تکالیف دیگر زندگی برسد؛ حال آنکه کوبلر راس مخالف آن است که این مرحله طولانی شود؛ چراکه فرد را از پذیرش واقعیت دور می کند و اجازه نمی دهد با شرایطی که در پیش رو دارد، سازگار شود.

خبر نابینایی خودمان یا فرزندمان را انکار می کنیم: «نه، دکتر اشتباه می کند.» این اولین مرحله از مراحل پذیرش آسیب بینایی است.

وقتی یک پزشک به ما خبر می دهد که آسیب بینایی ما یا فرزندمان قابل درمان نیست، اول گیج و شوک زده می شویم؛ سپس اولین جمله ای که به ذهنمان می رسد این است: «او اشتباه می کند». درواقع ما صورت مسئله را پاک می کنیم؛ صورت مسئله ای که آن قدر اضطراب آور است که ممکن است ما را از این پزشک به آن پزشک بکشاند تا شاید یکی نظرمان را تأیید کند و بگوید: «بله، آن پزشک اشتباه کرده. تو درمان خواهی شد.» چه بسا افرادی که هزینه های هنگفتی را صرف سفر های درمانی خارجی می کنند تا غیر قابل درمان بودنشان را که از پزشک های داخلی شنیده و در وبسایت های اینترنتی خوانده اند، از دهان پزشکی خارجی بشنوند. بسیاری از خانواده ها پس از نا امیدی از علم پزشکی، از سر درماندگی، وقت و هزینه زیادی را صرف کمک گرفتن از راه های دیگر مانند طلب شفا، مراجعه به رمال و دعا نویس، انرژی درمانی و دیگر روش های غیر علمی می کنند.

اگرچه اکثر افراد در رسیدن به پذیرش، انکار را تجربه می کنند؛ اما ماندن در این مرحله می تواند آسیب های جبران ناپذیری را به زندگی فرد وارد کند؛ زیرا کسی که شرایط را انکار کند، نمی تواند به سازگاری با وضعیت موجود بیندیشد و در این مورد اقدامی انجام دهد.

اینک به مثال هایی از انکار پنهان آسیب بینایی در برخی از ابعاد زندگی می پردازیم؛ مواردی که برخی از افراد در جایگاه های اجتماعی بالا نیز با آن درگیرند. «فرزند شش ساله من آسیب بینایی دارد؛ اما می تواند رنگ اشیا را تشخیص دهد. پس نیازی به استفاده از خط بریل ندارد.» «من ۳۵ ساله ام و به تازگی آسیب شدید بینایی را تجربه می کنم. با وجود کاهش بینایی، یک مانیتور بسیار بزرگ برای کار با گوشی و کامپیوترم تهیه کرده ام؛ پس نیازی به استفاده از صفحه خوان ندارم.» «من ۲۵ ساله و نابینا هستم؛ اما از جمع های نابینایی خوشم نمی آید و همۀ دوستانم بینا هستند.» «من چهل ساله و یک کارمند نابینا هستم. وقتی دوستانم برای کمک به من همیشه حاضرند، چه نیازی به استفاده از عصا دارم!»

آگاهی مهمترین قدم در عبور از مرحله انکار است. نقش اطرافیان از قبیل کادر درمان، سازمان های حمایتی و خانواده در آگاه ساختن فرد از شرایط و انکار آن بسیار مؤثر است. این آگاهی بخشی در موارد جزئی تر و موارد پنهان همانند مثال هایی که گفته شد، ضرورت زیادی دارد.

2.             خشم

در پایان مرحلۀ اول که دیوار انکار فرو می ریزد، انکار جای خود را به خشم، حسادت و تنفر می دهد و فرد خشم خود را بدون هیچ نظم و قاعده ای متوجه محیط پیرامون خود می کند. در این شرایط همه چیز باعث نارضایتی شخص می شود و همین خشم سبب خواهد شد که اطرافیان اعم از پزشک، بینایی سنج و حتی خانواده فرد نسبت به او کم توجهی کنند و خود را در معرض خشم وی قرار ندهند، که البته همین کم توجهی، خشم بیشتر وی را در پی خواهد داشت. کوبلر راس معتقد است که اشکال کار از آنجا آغاز می شود که ما نمی توانیم خود را جای فرد بگذاریم و از احساسات او آگاه شویم.

جمله ای که اغلب در این مرحله از افراد یا والدین آنها شنیده می شود این است: «من؟ نه ممکن نیست.»

خشم خودمان را نسبت به دیگران ابراز می کنیم:  «چرا من؟ مگر چه گناهی به درگاه خدا مرتکب شده بودم؟»

فرد در این مرحله معمولاً از انکار آسیب بینایی خود یا فرزندش دست برمی دارد؛ اما نمی خواهد موضوع را به راحتی بپذیرد؛ احساس ناکامی و خشم می کند و مدام از خودش و اطرافیانش می پرسد: «چرا من؟»

او به دیگرانی که از انرژی و سلامت کامل برخوردارند یا فرزندانشان در سلامت هستند، غبطه می خورد و خشمگین می شود و ممکن است نسبت به هر کسی احساس خشم داشته باشد: خداوند، سرنوشت، دوست، اعضای خانواده، پزشک، کارکنان بیمارستان و… .

در این مرحله، زندگی کردن با فرد بسیار مشکل است. او معمولاً به شدت زودرنج می شود. حتی بعضی از والدین نسبت به کودک دارای آسیب بینایی احساس خشم می کنند؛ اما باید بدانیم که در واقع، این حالات نوعی خشم نسبت به خود آسیب بینایی است نه نسبت به اطرافیان. آدم وقتی از چیزی خشمگین می شود که تحت کنترلش نیست، گاهی خشم خودش را نسبت به یک چیز قابل کنترل ابراز می کند و به اصطلاح از جابه جایی حسی استفاده می کند.

مثال هایی از خشم پنهان نسبت به آسیب بینایی: «دلم می خواهد عصایم را توی دیوار بکوبم.» «از پدر و مادرم که شرایط ژنتیکی را برای فرزند آوری در نظر نگرفتند، متنفرم.» «نفرین بر زندگی یک نابینا که به جز دردسر چیزی نیست.»

در شماره بعد به ادامه بحث خواهیم پرداخت.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

یک × 2 =

لطفا پاسخ عبارت امنیتی را در کادر بنویسید. *