نویسنده: زهرا همت: روان شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی شهر تهران
میزان شیوع آسیب بینایی در سراسر جهان بسیار بالاست. حدود دو میلیارد و دویست میلیون نفر در جهان، دچار آسیب بینایی هستند. از این میان، سی و شش میلیون نفر، نابینا و حدود دویست و هفده میلیون نفر، دچار آسیب بینایی متوسط تا شدید هستند. در ایالات متحده امریکا، آسیب بینایی یکی از معلولیت های شایع سنین پیری محسوب می شود و این آسیب معمولاً نتیجه آب مروارید، آب سیاه و دیابت است .پیش بینی می شود با افزایش متوسط طول عمر، در سی سال آینده، میزان شیوع نابینایی در سراسر دنیا سه برابر و آسیب بینایی متوسط تا شدید، دو برابر خواهد بود. با این حساب، مطالعه آثار آسیب بینایی بر سلامت روانی، کیفیت زندگی و به طور کلی بهزیستی افراد، ضروری است.
آسیب بینایی اغلب با معلولیت شدید همراه است و بار مالی سنگینی را به دنیا تحمیل می کند. (حدوداً سه تریلیون دلار در سراسر جهان) به علاوه، نابینایی، با کاهش کیفیت زندگی، افزایش آسیب های نا خواسته و تنهایی همراه است و افراد آسیب دیده بینایی بیشتر در معرض آسیب های روانی مانند افسردگی و اضطراب قرار دارند ولی به این علت که آسیب بینایی به عنوان یک اختلال فیزیکی دسته بندی شده است؛ بیشتر جنبه های روانی آن مغفول مانده است. در این مقاله مروری، به بررسی شیوع، رشد و درمان مشکلات سلامت روان در جمعیت آسیب دیدگان بینایی می پردازیم.
افسردگی در آسیب دیدگان بینایی
برخی پژوهش ها نشان دهنده میزان شیوع بالاتر افسردگی در افراد آسیب دیده بینایی در مقایسه با سایر جمعیت هستند. مطالعات بسیاری نشان داده اند که حدود یک سوم آسیب دیدگان بینایی، نشانگان افسردگی را دارند. در یک مطالعه که در آسیب دیدگان بینایی با شدت ۶۰/۲۰ و شدیدتر انجام شد؛ ۴۵.۲ درصد افراد، نشانگان افسردگی متوسط را گزارش کردند؛ در حالی که این میزان در جمعیت افراد فاقد آسیب بینایی، ۱۶.۶ درصد بود. گزارش هایی نیز وجود دارد؛ مبنی بر این که افرادی که دچار اختلال کار کردی بینایی شده اند؛ برای مثال: دشواری در مطالعه روزنامه و مواردی از این دست، سطوح بالا تری از نشانگان افسردگی را گزارش کردند و بین ۱۱.۳ تا ۲۰.۸ درصد، افسردگی شدید در گروه های نمونه این مطالعات، مشاهده شده است. در یکی از این مطالعات، بین شدت نشانگان افسردگی و تعداد اختلالات گزارش شده در کار کرد بینایی، ارتباط همبستگی مثبت معنی داری مشاهده شده است. نکته بسیار مهم این است که میزان نشانگان افسردگی در گروه های مختلف افراد آسیب دیده بینایی با بیماری های چشمی متفاوت، رو به افزایش است. برای مثال: در یک مطالعه مشاهده شد که 26 درصد افراد دچار اختلال رنگ دانه ای شبکیه، دارای نشانگان حاد افسردگی هستند. پژوهش دیگری نشان داد که افراد آسیب دیده بینایی مبتلا به گلوکوم زاویه باز که میزان بینایی آنها به سرعت کاهش می یابد در مقایسه با مبتلایان همین بیماری که بینایی شان پیوسته و کم کم کاهش می یابد، نشانگان افسردگی شدید تری تجربه می کنند.
برخی پژوهش ها نیز سن شروع آسیب بینایی را از عوامل تعیین کننده شدت نشانگان افسردگی در افراد آسیب دیده بینایی می دانند. برای مثال: پژوهشی که بر روی نوجوانان نابینا انجام شد، نشان داد که میزان افسردگی در نوجوانانی که از بدو تولد نابینا بودند، پایین تر از نوجوانانی بود که نابینا متولد نشده بودند. در حالی که مطالعه ای دیگر، نشان داد که میزان افسردگی در نوجوانانی که آسیب بینایی ژنتیکی داشتند با نوجوانان فاقد آسیب بینایی، برابر بود. مطالعه سوم نیز نشان دهنده میزان شیوع حدود ۹ درصدی آسیب های روانی در نوجوانان نابینا در مقایسه با شیوع ۱۳ درصدی این آسیب ها در جمعیت فاقد آسیب بینایی بود. یکی از تحلیل ها این است که
علت شیوع پایین تر افسردگی در افرادی که نابینا متولد شده بودند، سازگاری با نابینایی از ابتدای زندگی و عدم نیاز به باز توانی و یادگیری مجدد مهارت های زندگی پس از نابینایی است.
اضطراب در افراد آسیب دیده بینایی
مطالعات اندکی به موضوع اضطراب در آسیب دیدگان بینایی پرداخته اند. با این حال، شواهدی مبنی بر افزایش میزان اضطراب در این افراد وجود دارد. برای مثال: پژوهشی در میان ماساژور های نابینا، نشان دهنده میزان اضطراب بالای آنها در مقایسه با همکاران فاقد آسیب بینایی شان بود. مطالعه یک گروه نمونه از افراد که به تازگی برای آنها تشخیص گلوکوم داده شده بود، نشان داد که ۳۵ درصد این افراد، استرس، نگرانی و اضطراب را تجربه می کنند. با توجه به این که میزان بینایی این افراد، ۴۰/۲۰ یا بالا تر بود؛ ارتباط بین میزان بینایی و اضطراب، معنی دار نیست. این نتیجه را می توان این گونه تحلیل کرد که نگرانی از پیشرفت آسیب و کاهش بینایی و تصور زندگی با نابینایی در آینده، حتی در غیاب نشانگان کاهش بینایی شدید، موجب افزایش اضطراب می شود. در پژوهشی بر روی بیماران گلوکوم زاویه باز، نتایج نشان داد که بیمارانی که کاهش دید خیلی سریع دارند، سطح اضطراب بالا تری را در مقایسه با بیمارانی که روند کاهش دید آهسته تری دارند، تجربه می کنند. این در حالی است که برخی پژوهش ها نیز نشان دهنده سطوح برابر اضطراب در افراد آسیب دیده بینایی و گروه های نمونه فاقد آسیب بینایی هستند. بنا بر این، بر خلاف افسردگی که بیشتر پژوهش ها آن را با آسیب بینایی هم آیند می دانند؛ بین اضطراب و آسیب بینایی، همبستگی قوی در نظر گرفته نمی شود و احتمالاً عامل آغاز گر اضطراب در افراد آسیب دیده بینایی، چیزی جز خود آسیب بینایی است.
آسیب بینایی مرتبط با سن و سلامت روانی
کاهش بینایی، بسیار با افزایش سن مرتبط است و میزان شیوع آسیب بینایی و نابینایی در دهه های بالاتر از ۴۰ سال به شدت افزایش می یابد. تباهی لکه زرد، اولین دلیل نابینایی در سنین پیری است که در سال ۲۰۲۰ تقریباً صد و نود و شش میلیون نفر را در سراسر جهان، درگیر کرده است و معمولاً عینک و جراحی نیز نمی توانند کمک در خوری به این افراد بکنند و این گروه، درصد بالایی از جامعه افراد آسیب دیده بینایی هستند.
مطالعات بر روی سالمندان آسیب دیده بینایی، بیشتر بر افسردگی تمرکز دارند و این مطالعات نشان دهنده شیوع افسردگی به میزان ۸.۵ درصد در این افراد در مقایسه با ۱ تا ۱.۵ درصد همسالان فاقد آسیب بینایی است. مطالعه سالمندان آسیب دیده بینایی که دچار نشانگان افسردگی بودند؛ نشان داد که مواردی همچون مصرف سیگار بیشتر، چاقی، کم تحرکی جسمانی و خود ارزیابی پایین از سلامت روانی، در این افراد رایج تر است. به هر حال، حتی پس از کنترل متغیر های اجتماعی، اقتصادی و عوامل مرتبط جمعیت شناختی، باز هم آسیب بینایی، یکی از عوامل پیش بینی کننده افسردگی در سالمندان شناخته شد. در مطالعه بیماران تباهی لکه زرد، میزان شیوع افسردگی متوسط و شدید، بین ۱۱ تا ۴۳ درصد بود که بسیار بالا تر از سایر آسیب های بینایی است. برخی از پژوهش ها و نه تمام آنها، نشان داده اند که حدود ۳۰ درصد از بیماران تباهی لکه زرد، در روز های ابتدایی پس از تشخیص بیماری، دچار نشانگان افسردگی می شوند و وخامت نشانگان، با شدت آسیب بینایی و میزان کاهش دید، همبستگی دارد. بنا بر این، افسردگی یکی از مسائل مهم سالمندان آسیب دیده بینایی، به ویژه در بیماران تباهی لکه زرد است.
اضطراب نیز یکی از موارد شایع در سالمندان آسیب دیده بینایی است. شیوع اضطراب در سالمندان آسیب دیده بینایی، بین ۸.۷ تا ۱۵.۶ درصد و در سالمندان فاقد آسیب بینایی، بین ۷.۵ تا ۸.۶ درصد بر آورد شده است. سالمندان آسیب دیده بینایی در مقایسه با سالمندان دچار دیابت یا مشکلات قلبی و عروقی نیز، میزان افسردگی بیشتری نشان دادند. میزان اضطراب در بیماران تباهی لکه زرد نیز بین ۹.۶ تا ۳۰ درصد بر آورد شده است. این در حالی است که برخی مطالعات نیز پس از کنترل متغیر های مداخله گر، به این نتیجه رسیده اند که بین میزان اضطراب سالمندان آسیب دیده بینایی و سالمندان فاقد آسیب بینایی، تفاوت معنی داری وجود ندارد.
برخی مطالعات نیز نشان داده اند که بین میزان آسیب بینایی و شدت اضطراب، همبستگی ضعیف تری در مقایسه با افسردگی وجود دارد اما با توجه به میزان نسبتاً بالای شیوع اضطراب در سالمندان آسیب دیده بینایی، حتماً باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
سایر مشکلات روان شناختی
تفکر خود کُشی گرا نیز از مواردی است که در سالمندان آسیب دیده بینایی مشاهده شده و باید مورد مطالعه قرار گیرد. یک مطالعه نشان داد که میزان تفکر و تلاش برای خود کُشی در سالمندان، با میزان بینایی باقی مانده آنان مرتبط است و پس از کنترل متغیر های اجتماعی و اقتصادی، مشخص شد که سالمندان با بینایی کمتر، ۲ تا ۳ برابر بیشتر از سالمندان با بینایی بهتر، تفکر و اقدام به خود کُشی دارند. این در حالی است که برخی پژوهش ها نیز نشان دهنده عدم تفاوت میزان خود کُشی در سالمندان آسیب دیده بینایی و سالمندان فاقد این آسیب هستند و مطالعاتی نیز این افزایش خطر را فقط در مردان آسیب دیده بینایی گزارش کرده اند. در مجموع، بیشتر پژوهش گران بر این باورند که آسیب بینایی در کنار سایر مسائل مرتبط با کیفیت زندگی و سلامت، ممکن است موجب افزایش تفکر خود کُشی گرا و نه خود کُشی موفق در سالمندان آسیب دیده بینایی شود.
نکته جالب توجه، وجود توهمات دیداری در سالمندان آسیب دیده بینایی است. بین ۴۱ تا ۵۹ درصد این افراد، دچار توهمات دیداری ساده مانند نور رنگی یا چراغ چشمک زن هستند ولی توهمات پیچیده مانند تصویر اشخاص و اشیاء، در ۵ تا ۱۷ درصد این افراد، گزارش شده است. حدود یک چهارم بیماران در اثر این توهمات، دچار خشم، اضطراب و پارانوئید خفیف می شوند. افسردگی، انزوای اجتماعی و آسیب شناختی نیز در تعدادی از بیماران گزارش شده است.
به طور کلی باید گفت که متخصصین سلامت باید نسبت به این علائم و مشکلات هم آیند با آسیب بینایی آگاه و حساس باشند تا بتوانند اقدامات مراقبتی و درمانی صحیحی را به کار بگیرند.
ملاحظات اجتماعی-اقتصادی و جمعیت شناختی
سطح پایین اقتصادی و اجتماعی یکی از عوامل مخاطره مرتبط با آسیب بینایی است. مطالعات نشان می دهند که شیوع آسیب بینایی در سطوح پایین اجتماعی و اقتصادی و در کشور های کمتر توسعه یافته، بالا تر است.علاوه بر این، برخی پژوهش ها نشان دهنده ارتباط بین میزان تحصیلات و آسیب بینایی هستند؛ به این صورت که در گروه های نمونه با تحصیلات پایین تر، شیوع آسیب بینایی بیشتر است. به علاوه، طبقه اجتماعی نیز با آسیب بینایی مرتبط است. مطابق بررسی های انجام شده در کشور های توسعه یافته و کشور های در حال توسعه، خطر آسیب بینایی در طبقات پایین تر اجتماعی و اقتصادی، بیشتر است. در زمینه یابی که به مدت سه سال در ایالات متحده بر روی هفتاد هزار نفر انجام شد؛ حتی پس از کنترل عوامل مداخله گر مانند: بیماری های پرمخاطره از جمله دیابت، رفتار پرخطر از جمله مصرف سیگار، دسترسی به خدمات درمانی مناسب و … میزان شیوع آسیب بینایی در سطوح پایین تر اجتماعی-اقتصادی، بیشتر گزارش شد.
یکی دیگر از عوامل مرتبط با آسیب بینایی، جنسیت است. برخی مطالعات نشان داده اند که شیوع آسیب بینایی در زنان سالمند، ۱.۳ برابر مردان است. پژوهش گران این گونه توضیح می دهند که متوسط طول عمر زن ها بیشتر از مردان است و آسیب بینایی با سن ارتباط دارد و در گروه های مسن تر، بیشتر شایع است و پس از کنترل عامل سن، مشخص می شود که شیوع آسیب بینایی در زنان و مردان برابر است.
در شماره بعدی مانا به ارزیابی سلامت روان و اقدامات مراقبتی و درمانی افراد آسیب دیده بینایی می پردازیم.
منبع: ماهنامه ی مانا.