نویسنده: ابوذر سمیعی: دانشجوی دکتری سیاست گذاری فرهنگی
سازمان بهزیستی به منظور مدیریت بهینه منابع و افزایش بهره وری و همچنین ارتقاء کیفی و کمی خدمات این سازمان، در راستای کوچک سازی دولت، سالهاست اقدام به برون سپاری پرونده های مددکاری مددجویان خود کرده و انجام برخی از این امور را به عهده کلینیک های مددکاری نهاده است. مطالعه مشخصی در خصوص میزان رضایت جامعه هدف سازمان بهزیستی در خصوص این طرح تاکنون منتشر نشده و هیچ اطلاعی در این زمینه وجود ندارد اما به طور کل می توان گفت اجرای این طرح هم فاصله زیادی با استانداردهای جهانی مددکاری داشته است.
در چند ماه گذشته سازمان بهزیستی به منظور افزایش کیفیت خدمات این مراکز و نیز با هدف ارائه مجموعه ای از خدمات سازمان در یک مرکز و همچنین تقویت رویکرد خانواده محور و اجتماع محور در ارائه خدمات سازمان، اقدام به راه اندازی طرح «مراکز مثبت زندگی» نموده است. طرحی که با نقدهای فراوانی از سوی مجریان و متصدیان مواجه شده و ابهامات فراوانی در مطالعات اولیه و اجرای آن مشاهده می شود. در یادداشت حاضر تلاش شده محاسن و مشکلات این طرح با تکیه بر نظر کارشناسان و مددکاران این حوزه و نیز جامعه هدف مورد واکاوی قرار گیرد.
تسهیل دسترسی گروه های هدف به خدمات سازمان
آنگونه که سازمان بهزیستی در دستورالعمل این طرح آورده است، محله محور و خانواده محور بودن این طرح موجب دسترسی سریع تر و راحت تر جامعه هدف به آن خواهد بود. بدین سان خدمات مورد نیاز مددجویان، در یکی از مراکز مثبت زندگی واقع در محل زندگی شان ارائه می شود و دیگر نیازی به مراجعه به اداره بهزیستی نیست. این امر بویژه در شهرهای بزرگ، موجب آمد و شد کمتر و دسترسی بیشتر است. همچنین در صورتی که چند عضو یک خانواده دریافت کننده خدمت از بخش های مختلف سازمان بهزیستی باشند، می توانند مجموعه خدمات لازم را در یک مرکز و از یک مددکار دریافت نمایند و مددکار مربوطه بیشتر در جریان امور زندگی آنان قرار خواهد گرفت.
در این خصوص دو سؤال را می توان مطرح کرد: نخست؛ باتوجه به اینکه رویکرد سازمان بهزیستی ارائه خدمات به مددجویان به صورت غیرحضوری است، محله محور بودن آنچه تاثیری می تواند داشته باشد؟ دوم اینکه مگر چه تعداد یا چند درصد از جامعه هدف سازمان بهزیستی به صورت خانوادگی خدمات دریافت می کنند که ضرورت تدوین چنین برنامه ای برای عموم جامعه هدف احساس شده است؟
فراهم شدن امکان ارائه خدمات به صورت الکترونیکی
داشتن پرونده مددکاریِ الکترونیکی و حذف کاغذبازی، یکی از آرزوهای دیرینه سازمان بهزیستی است که خوشبختانه تا حدود فراوانی در این طرح به واقعیت نزدیک شده است. بدین گونه، هم انتقال پرونده ها از مرکزی به مرکز دیگر به سهولت ممکن خواهد بود و هم مددجویان از مسائل و مشکلاتی همچون گم شدن پرونده یا ارائه چندین و چند باره مدارک به مددکاران مصون خواهند بود. البته این بخش نیز دارای ابهاماتی است که باید برطرف گردد. از جمله موضوع ارائه درخواست خدمات به شکل الکترونیک است. اگر ارائه خدمات به مددجویان منوط به ثبت درخواست الکترونیک باشد، افرادی که از دانش یا سخت افزار لازم برای آن برخوردار نباشند چه کاری باید انجام دهند؟ آیا قرار بر این است که آنها به جای مراجعه به اداره بهزیستی، به دفاتر کامپیوتری و کافی نت ها مراجعه کنند و حتی برای ثبت درخواست هم هزینه پرداخت کنند؟
همچنین گزارش ها نشان می دهد اپلیکیشن طراحی شده برای این کار هم دسترس پذیر نیست و نابینایان و کم بینایان نمی توانند از آن استفاده کنند. باز هم این موضوع برای سازمانی که خود متولی مناسب سازی است، مساله ای غیرقابل چشم پوشی و باور ناپذیر است.
دسترس پذیری مراکز
اگرچه در دستورالعمل مراکز مثبت زندگی در خصوص دسترس پذیری پیشبینی های لازم صورت گرفته و تأکید شده «ساختمان و فضاهای فیزیکی مرکز بایستی برای استفاده بهینه جامعه هدف بویژه معلولان و سالمندان، مناسب سازی شده و قابل دسترس باشد» اما سؤال این است که تا چه میزان چنین امکانی وجود دارد؟ سازمان بهزیستی که خود متولی دسترس پذیری بوده و دبیر کمیته مناسب سازی است، در دسترس پذیر کردن و مناسب سازی ساختمان های مورد تملک این سازمان موفق عمل نکرده و کارنامه قابل قبولی نداشته است. حال چگونه می توان انتظار داشت که مراکز 70 متری طرح مثبت زندگی که عمدتاً استیجاری بوده و به صورت موقت به این کار اختصاص یافته اند مناسب سازی شده و افراد دارای معلولیت و سالمندان بتوانند به سهولت از آن استفاده کنند؟ به ویژه اینکه بودجه اختصاصی به این مراکز هم بر اساس بررسی ها چندان متناسب با هزینه های آن نیست. به نظر می رسد این موضوع از ایده های غیرقابل اجرا در این طرح باشد که مشکلات فراوانی را هم به دنبال خواهد داشت.
ارائه مجموعه ای از خدمات سازمان در یک مرکز
از دیگر اهداف این طرح، ارائه خدمات در حوزه های توان بخشی، اجتماعی، پیشگیری و مشارکت های مردمی در یک مرکز و به وسیله یک مددکار است. درواقع یک مددکار اجتماعی باید بتواند به تمامی این حوزه ها مسلط باشد و به مددجویان خود ارائه خدمت کند. این امر، در عصری که همه امور به سوی تخصصی شدن رفته، موضوعی غیرکارشناسی و آسیب زا است. این اتفاق درحالی رخ داده که سالهاست مددجویان حوزه توان بخشی سازمان بهزیستی، برای تخصصی شدن بیشتر و افزایش کیفیت، خواستار تفکیک مددکاران معلولیت های مختلف هستند. به نظر می رسد موضوعات و مسائل متفاوتی که مددکاران با آن مواجه اند، در صورت عدم تفکیک، موجب کاهش کیفیت امر مددکاری در معنای واقعی آن گردد.
جلب مشارکت های مردمی
شناسایی داوطلبان، خیرین و معتمدین محلی و حمایت طلبی، یکی از وظایف مراکز طرح مثبت زندگی است که ابهامات فراوانی در این خصوص وجود دارد. برخی قائل بر این هستند که با توجه به یارانه اندک مراکز و هزینه های بالای آنها، باقی مانده هزینه ها باید از طریق مشارکت های مردمی جبران شود. برخی هم چنین بیان می کنند که این جلب مشارکت مستقیماً برای خود سازمان بهزیستی اتفاق می افتد و مراکز تنها درصدی از آن را به عنوان پاداش دریافت می کنند. به هر حال، در صورت صحت هریک از این مطالب، آسیب های مهمی در انتظار جامعه هدف سازمان بهزیستی خواهد بود. جلب مشارکت، بویژه مشارکت های مادی، امری تخصصی است که حتماً باید با حفظ کرامت افراد جامعه هدف و با اعتمادسازی صورت بگیرد. به نظر می رسد ورود رقابتی مراکز مثبت زندگی به این امر، موجب شکل گیری مسابقه جلب مشارکت شود و مراکز برای جذب مشارکت بیشتر، اقدام به اجرای برنامه های نمایشی کنند که به مانند خیریه های کلاسیک، ترحم را به حد اعلای خود رسانده و کرامت افراد جامعه هدف را زیر سؤال ببرند.
عدم توجه به کرامت مددجو و مددکار
یکی از مشکلات اساسی این طرح بر اساس نظر کارشناسان، بی اعتمادی به مددکاران اجتماعی است. به منظور پایش انجام منظم بازدید از منزل توسط مددکاران، لازم است موقعیت جغرافیایی منزل مسکونی مددجو ثبت و عکسی نیز از درب منزل وی انداخته شده و در سامانه بارگذاری گردد. این موضوع، علاوه بر تباین با اصول اولیه مددکاری مبنی بر رازداری و حفظ اطلاعات شخصی مددجو، نشان دهنده بی اعتمادی سیستم به مددکار اجتماعی خود است که به سخت ترین روش ها قصد کنترل وی را دارد. لازم به ذکر است این قسم کنترل های شکلی و نه محتوایی، می تواند اثر عکس داشته و سطح کیفیت فرایند بازدید از منزل را تا سطح ثبت موقعیت جغرافیایی و عکس پایین بیاورد.
عدم تناسب میان وظایف و یارانه اختصاص یافته
هر یک از مراکز مثبت زندگی، حداقل 5 کارمند تمام وقت دارند که مسئولیت دارند وظایف 22 گانه طرح را به انجام برسانند. محاسبه سرانگشتی مخارج مرکز شامل: حقوق ماهیانه کارکنان، هزینه های اجاره محل و حامل های انرژی، هزینه وسایل و نگهداری از آن، هزینه های تلفن و اینترنت و سایر هزینه های پیشبینی نشده نشان می دهد این مخارج تناسب چندانی با یارانه اختصاص یافته ندارد. در چنین وضعیتی، مسئولان مراکز مجبور به مدیریت هزینه ها یا به عبارت بهتر، کاهش اجباری هزینه ها از جمله حقوق کارکنان هستند که تأثیر مستقیمی در کیفیت کار آنان خواهد داشت.
علاوه بر این، هر مددکار مسئول 150 پرونده است که هر شش ماه یک بار باید برای بازدید به منزل مددجویان مراجعه کند. این بدان معنی است که مددکاران باید تقریباً نیمی از سال را برای بازدید و نوشتن گزارش صرف کنند. با این اوصاف، با چنین وضعیت دریافتی که تا کنون مشاهده شده و با این حجم فراوان کاری، آیا مددکاران قادر خواهند بود به مددجویان خود فکر کرده و به آنها در اموری که نیاز دارند مدد برسانند؟ آیا انرژی و زمان لازم را خواهند داشت که مسائل مختلف یک خانواده دارای آسیب را بررسی و برای آن راه کاری عملی ارائه کنند؟
سخن آخر:
بسیاری از کارشناسان طرح مثبت زندگی را طرحی بدون مطالعه می دانند که اجرای شتابزده آن مشکلات فراوانی برای جامعه هدف سازمان بهزیستی به دنبال خواهد داشت. ابهامات موجود در این طرح نیز فراوان بوده و مجریان و مددجویان را دچار سردرگمی کرده است. مسائلی همچون: شیوه های توزیع تجهیزات توان بخشی، دریافت تعرفه از مددجویان، نحوه ثبت درخواست، آموزش مددکاران تازه کار، چگونگی اجتناب از تغییر مداوم مددکاران، و بسیاری موضوعات دیگر، ابهامات و مشکلاتی هستند که باید بیشتر مورد توجه و بررسی قرار بگیرند.
واقعیت این است که وظایف 22 گانه ای که به عهده مراکز مثبت زندگی نهاده شده، اهدافی آرمانی هستند که سازمان بهزیستی به منظور محقق نمودن آنها به وجود آمده اما بعد از گذشت 40 سال و اختصاص بودجه های کلان و به کارگیری چند صد هزار نفر، هنوز قادر به انجام آن نبوده و نیست اما انتظار دارد با واگذاری آن به بخش خصوصی، همه این آرزوها به صورتی معجزه آسا به وقوع بپیوندد. از سوی دیگر، واگذاری خدمات یک سازمان اجتماعی به بخش خصوصی که می تواند نگاهی تجاری به موضوعات انسانی و معضلات اجتماعی داشته باشد هم موضوعی مناقشه برانگیز است که باید با مطالعات بیشتری مورد بررسی قرار گیرد.
مددکاری اجتماعی حرفه ای تخصصی و بسیار حساس است که نمی توان بدون مطالعات دقیق علمی در خصوص واگذاری آن اقدامی صورت داد. مددکاران با آسیب پذیرترین بخش های اجتماع سروکار دارند و لازم است از توان علمی و تجربه عملی مناسب برخوردار باشند. آن ها باید در شرایطی کار کنند که بتوانند ضمن شناسایی مسائل و مشکلات مددجویان و جامعه هدف، اولویت های آنان را به خوبی تشخیص دهند. تنها در این صورت است که مددکاری می تواند تاثیری مثبت در زندگی مددجویان داشته باشد.
به یاد داشته باشیم یکی از دلایل خودکشی دختربچه ایلامی، فارغ بودن مددکاران مربوط، از وضعیت روانی-اجتماعی آن خانواده و رسیدگی صرف به امور معیشتی آنان بود. خطری که سالهاست گریبان سازمان بهزیستی را گرفته و به نظر می رسد این سازمان در اقدامی فرافکنانه تلاش دارد این مسئولیت را به گردن بخش خصوصی انداخته و خیال خود را از همه جهت راحت کند. امید است سازمان بهزیستی با مطالعه علمی دقیق تر و اخذ نظر مددجویان و جامعه هدف، مشکلات این طرح را پیش از فراگیر شدن اصلاح کند تا شاهد تأثیرات مثبت این طرح در زندگی مددجویان باشیم.
منبع: ماهنامه ی مانا.