نویسنده: امیر سرمدی: فعال رسانه ای
مجمع عمومی سازمان ملل در سال 2018، چهارم ژانویه سالروز تولد لویی بریل را به عنوان روز جهانی خط بریل انتخاب کرد. لذا به مناسبت این روز، همایش ها و جشنواره های متعددی در کشورهای مختلف برگزار می شود تا ضمن بررسی چالش ها و محدودیت های بریل، امکان رواج این خط در میان نابینایان را افزایش دهند. علیرغم همهٔ این تلاش ها اما، بریل در دنیا رو به افول است. در این یادداشت، قصد دارم ابتدا به سیر تحول خط بریل در دنیا و سپس چرایی گریزان شدن نابینایان از بریل در ایران اشاره کنم. در پایان این یادداشت نیز به این مسئله می پردازیم که چه کارهایی باید انجام دهیم تا بریل در سبد مطالعاتی نابینایان قرار بگیرد و چگونه می توان از زوال تشدید یافته بریل در ایران در مقایسه با جهان جلوگیری کرد.
لویی بریل (Louis Braille) در دهه سوم قرن نوزدهم میلادی خط بریل را با استفاده از شش نقطه ابداع کرد. پیش از آن، هفت خط غیر رسمی برای نابینایان در دنیا وجود داشت که اشکالات فراوانی داشتند. حتی بریل 12 نقطه و 14 نقطه برای نابینایان اختراع شده بود که بریل سعی کرد با کاهش نقطه های آن به عدد 6، این خط را با حجم کمتری در دسترس نابینایان قرار دهد. در نهایت، لویی بریل در سال ۱۸۲۹، اولین کتاب خود دربارهٔ نظام علائم لمسی بریل را منتشر کرد. دو سال پس از مرگ وی، در سال ۱۸۵۴، فرانسه خط بریل را به عنوان نظام نوشتاری نابینایان به رسمیت شناخت. اولین مؤسسه آمریکایی که خط بریل را استفاده کرد، مدرسهٔ نابینایان میسوری در شهر سنت لویس بود. این مدرسه در سال 1860، به صورت رسمی خط بریل را مورد استفاده قرار داد. در انگلستان، توماس روز آرمیتاژ با همکاری سایر افراد متخصص، با بررسی انواع نظام های علائم لمسی در سال ۱۸۷۰ خط بریل را به عنوان بهترین نظام علائم لمسی برای نابینایان معرفی کرد.
آغاز ورود بریل به زبان های غیر اروپایی در ۱۸۷0 میلادی گزارش شده است. بر اساس گزارش یونسکو، در ۱۸۷۸، بریل عربی وجود داشته است. در سال ۱۸۹0 نیز بریل پالام برای هندی جنوبی و بریل شیرف برای زبان اردو و هندی شمالی ایجاد شد. در همین زمان، خط بریل چینی ایجاد و ژاپنی ها در سال ۱۸۸۶، بریل را اقتباس کردند.
بنابر گزارش یونسکو، ورود خط بریل به آسیا بیشتر مدیون هیئت های اعزامی اروپایی و آمریکایی برای کمک به کودکان نابینا و جمع آوری آنها در اتحادیه های مسیونری است. در ایران نیز هیئت های مسیونری آلمانی به منظور تبلیغ مسیحیت، خدمات مختلفی از جمله تأسیس بیمارستان ها، مدارس، آموزش نابینایان و… را انجام دادند.
یکی از مبلغان مسیحی به نام پاستور ارنست جی کریستوفل پس از اینکه در ترکیه موفق به ادامه فعالیت های مذهبی خود نشد، به ایران آمد. بر اساس اسناد به دست آمده و مشخصاً نامه سازمان نابینایان کریستوفل به سازمان رفاه نابینایان و استاندار اصفهان به تاریخ 14 اکتبر 1974 (1353 شمسی) آموزش رسمی خط بریل در ایران، از سال 1925 میلادی (1304 شمسی) آغاز شده است. لذا قرار است درباره زوال خطی صحبت کنیم که سابقه ای 95 ساله در ایران دارد.
همانطور که پیشتر بدان اشاره کردم، استفاده از خط بریل در دنیا رو به کاهش است و منابع صوتی و متون الکترونیکی، جایگزین خط بریل شده اند.
شاید جالب باشد بدانید کتاب های گویا، در سال ۱۹۳۰ یعنی ۱۰۰ سال بعد از ابداع رسمی بریل تولید شد و به سرعت محبوبیت لازم را به دست آورد. چرا که همهٔ گروه های سنی می توانستند از آن استفاده کنند و به ویژه برای بزرگترین جمعیت نابینایان یعنی افرادی که بینایی خود را در سنین بزرگسالی از دست داده بودند و از مهارت های بریل برخوردار نبودند، مفید بود.
همگانی شدن اینترنت در دهه 1990 و اختراع صوت فشردهه (فرمت MP3,) روشی ماندگار برای توزیع صوت دیجیتال در بستر وب، دو عامل دیگر در کاهش اقبال نابینایان به بریل در مقایسه با سایر روش ها به شمار می رود. برای مثال، فدراسیون ملی نابینایان آمریکا (NFB) در سال 2009 اعلام کرد: حدود 90 درصد از 1.3 میلیون نفر که به طور قانونی در ایالات متحده آمریکا نابینا قلمداد می شوند، قادر به خواندن خط بریل نیستند. علاوه بر این، تنها 10 درصد از کودکان نابینا در حال یادگیری خط بریل هستند. در گزارش فدراسیون ملی نابینایان آمریکا آمده است: با توجه به اینکه هر ساله 75 هزار نفر در آمریکا به خاطر دیابت و سایر عوامل نابینا می شوند، NFB پیش بینی می کند اگر این روند اصلاح نشود، آمریکا با یک بحران عظیم در حوزه سوادآموزی مواجه خواهد شد. این گزارش نشان می دهد کم و بیش در اکثر کشورها حتی کشورهای توسعه یافته، مشکلات عدم دسترسی معلولان با آسیب بینایی به خط بریل وجود دارد. شاید به خاطر همین معضل جهانی است که اتحادیه جهانی نابینایان و شورای جهانی بریل، کنگره جهانی این خط را در تاریخ 28 الی 30 سپتامبر 2011 در لایپزیک آلمان با شرکت بیش از 400 نفر از نمایندگان 50 کشور دنیا برگزار کردند.
در آن نشست، کارشناسان جهان نتیجه گیری کردند که بریل یکی از اساسی ترین راه های دسترسی به اطلاعات برای نابینایان در سراسر دنیا بوده و متذکر می شوند که معاهده سازمان ملل در خصوص حقوق افراد دارای معلولیت، با حق دسترسی به اطلاعات و نیاز به آموزش با کیفیت در هم آمیخته است. کنگره از تمامی اعضا دعوت می کند تا با همکاری هم دسترس پذیری بریل را افزایش دهند, جایگاه و نقش آن را در جامعه ارتقاء داده و امکان دسترسی همهٔ نابینایان به این خط را فراهم کنند. کنگره از محققان و نوآوران دعوت می کند تا در راستای رسیدن به راه حل های اثربخش در حوزه بریل در سراسر جهان و با تأکید خاص بر تکنولوژی های قابل دسترس در حیطه هایی همچون آموزش بریل, اشتغال موفق، مهارت های زندگی مستقل علاوه بر ایجاد امکان خواندن و نوشتن سریع به خط بریل، همکاری کنند.
پس از تشریح چرایی کاهش اقبال به بریل در میان نابینایان دنیا و بخشی از اقدامات جهانی در این ارتباط، در ادامه به چرایی گریزان شدن نابینایان از خط بریل در ایران اشاره می کنم.
به دلیل عمومیت نیافتن زیرساخت های فناورانه در حوزه خط بریل و بی توجهی مسئولان امر، کاهش اقبال به بریل در ایران بیشتر از سایر نقاط جهان است. به طور کلی، تمام روش هایی که در حوزهٔ دسترس پذیری نابینایان وجود دارد، امتیازات و محدودیت هایی دارند. این امر در خط بریل نیز صدق می کند. در واقع، خط بریل خود دارای محدودیت های فراوانی است که باعث شده نابینایان به تدریج از آن دوری کنند. از جمله محدودیت هایی که در سایر روش ها مانند منابع صوتی وجود ندارد، سرعت دسترسی و سهولت در استفاده است که خط بریل فاقد این دو امتیاز مهم است. از دیگر محدودیت های بریل، می توان به حجیم بودن آن، هزینه بر بودن و خوانش کند آن نسبت به سایر روش ها اشاره کرد.
علاوه بر محدودیت های ذاتی بریل، سیاست گذاری های اشتباه نیز عامل دیگری در بحث گریزان شدن نابینایان ایران از خط بریل است.
نکته اول، در ارتباط با آموزش است. کسانی که خط بینایی را تجربه کرده باشند، خط بریل در مقایسه با آن جذابیت چندانی ندارد. علاوه بر آن، مِتُدهای آموزش خط بریل در ایران با سایر نقاط جهان متفاوت است. در متُدهای آموزش خط بریل به نابینایان در ایران در سال های گذشته، شاید تغییراتی در پوسته و ظاهر ایجاد شده باشد، اما باطن و محتوای آن تغییری نیافته و متُدهای آموزشی بریل باید بروز و اصلاح شوند. در غیر این صورت، نابینایان دهه هشتاد و نود امروزی با بمباران اخبار و دسترسی آسان به منابع مورد نیاز از طریق وب، دیگر تمایلی به استفاده از خط بریل نخواهند داشت. این امر آسیب های فراوانی از جمله رواج اغلاط املایی در میان معلولان با آسیب بینایی را به دنبال دارد و بروز این آسیب حتی دامنگیر افراد تحصیل کرده جامعهٔ نابینایان نیز شده است.
نکتهٔ دوم در این ارتباط، آن است که ما از 95 سال پیش همواره آموزشی بودن بریل را محوری کرده ایم. یعنی تنها یک سطح آموزشی برای بریل قائل شده ایم و آن را تا سطح دبیرستان و در حد کتاب های درسی برای دانش آموزان محدود کرده ایم. در همهٔ این سال ها، در بعد سیاستی، ما هیچ پیش بینی برای وارد کردن بریل در سایر زمینه ها مانند کارهای پژوهشی، وارد کردن بریل به زندگی روزمره نابینایان، استفاده در تحصیلات تکمیلی و… نداشته ایم.
یکی دیگر از مواردی که زوال خط بریل در ایران را به دنبال داشته است، عدم وجود یک سیاستگذار مشخص و عمل نکردن سازمان های ذی ربط به وظایف خود در این ارتباط است. از جمله این نهادها می توان به سازمان بهزیستی، سازمان آموزش و پرورش استثنایی و کتابخانه های ویژهٔ نابینایان اشاره کرد. این سازمان ها هیچ سیاست و دیدگاه مشترکی در ارتباط با گسترش استفاده از خط بریل ندارند تا اقداماتشان در توالی یکدیگر قرار بگیرد.
عدم آگاهی های لازم به نابینایان و تبیین عملی اهمیت خط بریل به آنها، عدم دسترسی مناسب به منابع بریل، عمومیت پیدا نکردن بریل الکترونیک و نمایشگر بریل در میان نابینایان ایران، عدم بهینه سازی بریل فارسی منطبق با نیازها و مشکلاتی که بریل فارسی دارد، بی توجهی به استفاده از کوتاه نویسی در بریل فارسی و عدم استفاده از امکانات بریل هشت نقطه (بریل 2 و بریل 3) از جمله سایر عوامل کمرنگ شدن بریل در زندگی نابینایان ایران است.
حال این سؤال مطرح می شود که راهکارهای قرارگیری بریل در سبد مطالعاتی نابینایان کدام است و در شرایط فعلی، چه باید کرد؟
در این ارتباط باید تمامی امکانات لازم فراهم شود و بریل، به معنای واقعی کلمه در دسترس نابینایان باشد. در دسترس بودن بریل ملزوماتی دارد که مهمترین آن، تخصیص نمایشگرهای بریل به افرادی که شرایط استفاده از آن را دارند، است. توجه به بریل الکترونیک و زیرساخت های فناورانه در بریل، سال هاست که در کشورهای غربی و آمریکای شمالی رواج یافته اما در ایران با وجود تولید نمایشگر و چاپگرهای بریل در داخل کشور، استفاده از آن عمومیت پیدا نکرده و توسط سازمان های مرتبط نیز حمایت نمی شود.
عامل دیگری که می تواند باعث گسترش استفاده از خط بریل در میان نابینایان شود، پیوند خوردن بریل با زندگی روزمره نابینایان است. از مناسب سازی امور شهری گرفته تا استفاده از بریل در بسته بندی مواد غذایی، دارویی و سایر بخش هایی که در دنیا مرسوم است. چنانچه این پیوندها برقرار نشود، نمی توان انتظار داشت نابینایان جذب خط بریل شوند.
عامل مهم دیگری که قصد دارم توجه فعالان حوزه بریل در ایران، افراد دغدغه مند جامعه نابینایان و مسئولان را بدان جلب کنم و کمی از سابقهٔ آن بنویسم، تکمیل کوتاه نویسی بریل فارسی و برنامه ریزی برای رواج یافتن آن در بریل فارسی است. یکی از مهم ترین عوامل برای کمرنگ کردن محدودیت های ذاتی خط بریل استفاده از روش کوتاه نویسی که در نگاه تخصصی به «بریل 2» مشهور است باید اشاره کرد.
در پروژهٔ کوتاه نویسی در زبان های مختلف سعی می شود به شکلی مدون، کلمات و ساخت های واژگانی پُرتکرار در هم نشینی ها و جانشینی های زبانی، احصاء شده و بنابر مجموعه ای از شرایط مختلف، یک علامت اختصاری به هر یک از آن ها اختصاص یابد.
امروزه بیشتر زبان های مهم دنیا، دارای نظام کوتاه نویسی بریل (بریل 2) هستند که با شدت و ضعف های متفاوت مورد استفاده قرار می گیرند. موفق ترین نظام کوتاه نویسی بریل، متعلق به «بریل انگلیسی» است. بنابر برآوردها، با استفاده از کوتاه نویسی در بریل انگلیسی، تقریباً یک سوم از حجم مطالب این خط کم شده که طبیعتاً به کاهش حجم و جاگیری، افزایش سرعت خوانش متن، کاهش مصرف کاغذ در چاپ کتاب ها و بسیاری موارد دیگر منجر شده است.
از حدود سال 1350، ایجاد نظام کوتاه نویسی بریل فارسی در بین فعالان حوزه بریل، به عنوان یک ضرورت مطرح شد، اما متأسفانه با یک کار فراگیر، جامع و علمی که نتایج عملی و اجرایی مشخصی داشته باشد، همراه نشد. در تداوم این کار از اواسط دهه 60، کارگروهی در سازمان آموزش و پرورش استثنایی برای تدوین کوتاه نویسی بریل فارسی تشکیل شد. این کارگروه پس از چند سال تلاش و البته ایجاد وقفه های مختلف در کار، سر انجام روشی را برای نظام کوتاه نویسی بریل فارسی تدوین کرد و حتی کارگاه های آموزشی نیز برای رواج و عملیاتی سازی آن برگزار کرد، اما به دلیل مسائل مختلف هیچ گاه به مرحلهٔ اجرا در نیامد. هم اکنون بریل فارسی با عمری نزدیک به یک قرن و البته کارنامه ای 50 ساله در حوزهٔ نشر بریل، برخلاف بسیاری از زبان های مهم و متداول دنیا دارای نظام کوتاه نویسی مدون و اجرایی شده مختص به خود نیست. این امر، یکی از مهم ترین چالش های نشر بریل فارسی به شمار می رود. در صورت وجود یک نظام مدون و عملیاتی شده برای «بریل 2 فارسی» طبعاً از یک سو، حجم کتاب های بریل تا یک سوم کاهش می یابد و از سوی دیگر، امکان خوانش سریع تر بریل فارسی برای کاربران آن فراهم می شود. از این رو، می بایست در سریع ترین زمان ممکن در زمینه تدوین نظام کوتاه نویسی بریل فارسی با لحاظ تمامی شرایط و به تأخیر افتادن چند دهه ای در ایجاد آن، تصمیم گیری شود.
نتیجه آنکه، در همهٔ این سال ها، نگاه ما به بریل یک نگاه صفر و صدی بوده است. حال آنکه نه محدود بودن به بریل درست است و نه محروم ماندن از آن. باید طی یک برنامه ریزی جامع، تمامی امتیازات، محدودیت ها و روش های دسترسی به بریل را برای اعضای جامعهٔ هدف تشریح کنیم. باید به آنها این آگاهی را بدهیم که بنا به ظرفیت، نیاز و رشتهٔ تحصیلی آنها به چه سیستمی اعم از بریل، صوتی و الکترونیک نیاز دارند و اگر از کدام روش استفاده کنند، می توانند بیشتر موفق شوند.
در پایان اگر می خواهیم از نابودی شتابان بریل به ویژه در میان نابینایان نسل امروز جلوگیری کنیم، می بایست شورایی متشکل از تمام سازمان های ذی ربط تشکیل شود، نقش و عملکرد هر سازمان در این بین تبیین شود تا بتوانیم با یک برنامه ریزی مشخص خط بریل را در ایران احیا کنیم. در غیر این صورت، ورود به قرن جدید می تواند نابودی کامل بریل فارسی را به همراه داشته باشد. بر مسئولان امر واجب است تا دیر نشده، کاری کنند و هشدار دلسوزان جامعهٔ نابینایان را جدی بگیرند. زنگ خطر، سال هاست که به صدا در آمده است. چشم هایتان را باز کنید و هر چه سریع تر، از کمرنگ شدن استفاده بریل در میان نابینایان ایران جلوگیری کنید.
منبع: ماهنامه ی مانا.