نویسنده: زهرا همت
منبع: سی و ششمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
بازی یکی از طبیعی ترین و مهم ترین روش های یادگیری و رشد در کودکان است و بخش بزرگی از یادگیری کودکان به طور غیر مستقیم و از طریق بازی اتفاق می افتد. نقش و اهمیت بازی و اسباب بازی در رشد و پرورش و توسعه مهارت های فردی و اجتماعی کودکان بر کسی پوشیده نیست؛ اما بازی برای کودکان با آسیب بینایی از اولویت و اهمیت بالاتری برخوردار است و نه تنها یک سرگرمی و بهانه ای برای پر کردن اوقات فراغت بلکه ابزاری برای شناخت محیط اطراف و دنیای پیرامون، توسعه مهارت های جسمی، شناختی و اجتماعی است.
کودکان با آسیب بینایی می توانند به واسطه مشارکت در بازی در محیط حرکت کنند و با محیط اطراف خود آشنا شوند یا از طریق بازی و کار کردن با اسباب بازی های ساده، مهارت های فردی بسیاری کسب کنند؛ اما با وجود فواید بی شمار بازی، متأسفانه روز به روز شاهد دور شدن کودکان با آسیب بینایی از محیط بازی و اسباب بازی هستیم. متأسفانه گاه با کودکانی برخورد می کنیم که تا پیش از ورود به مدرسه، هرگز توپ در دست نگرفته اند و توپ بازی نکرده اند یا کودکانی را می بینیم که فقط در جلسات کاردرمانی، توپ بازی کرده اند و تمام آشنایی آنان با این وسیله ساده و ارزان بازی، به در دست گرفتن و پرتاب آن برای درمانگر در جهت رشد مهارت های حرکتی کودکان محدود می شود. باور این موضوع بسیار سخت است که کودک شش ساله ما با این اسباب بازی ساده آشنایی ندارد و نمی تواند توپ را با پا شوت کند یا بالا بیندازد و با همسالانش بازی کند. این در حالی است که خوب می دانیم که صدادار کردن توپ های ساده با کمک وسایل ساده و در دسترسی مانند سوزن ته گرد یا برنج و چیزهایی از این قبیل چه قدر کار ساده ای است.
بنا بر این در این یادداشت به اهمیت بازی و نقش آن در رشد و پرورش کودکان با آسیب بینایی می پردازیم و امیدواریم والدین و مربیان با یادآوری اهمیت بازی برای کودکان با آسیب بینایی زمان و ارزش بیشتری برای بازی کودکان به ویژه در سال های پیش از دبستان در نظر بگیرند.
رشد همه جانبه حواس در تمام کودکان مهم است اما در کودکان با آسیب بینایی با توجه به فقدان یا ضعف حس بینایی، پرورش و تقویت سایر حواس از جمله شنوایی و لامسه از اهمیت بیشتری نیز برخوردار است. کودکان با آسیب بینایی با پرورش سایر حواس، از آنها در موقعیت های گوناگون و مواجهه با محیط و چالش های متنوع زندگی استفاده می کنند و بازی با اسباب بازی ها می تواند به کودکان با آسیب بینایی کمک کند که حواس خود را تقویت کنند؛ برای مثال استفاده از اسباب بازی های صدادار در تقویت حس شنوایی بسیار مؤثر است. به ویژه اگر از اسباب بازی های صداداری مانند توپ که قابلیت حرکت در محیط را دارند استفاده شود در پرورش حس شنوایی و استفاده از این حس در جهت شناخت محیط پیرامون و رشد مهارت های جهت یابی و حرکت بسیار مفید خواهد بود.
حس شنوایی در زندگی افراد با آسیب بینایی بسیار مهم است و در موقعیت های گوناگون از جمله جهت یابی و حرکت در محیط، کاربردی است. رشد و تقویت این حس تا جایی اهمیت دارد که با توجه به میزان رشد یافتگی و بکارگیری حس شنوایی توسط افراد با آسیب بینایی، برخی افراد فاقد آسیب بینایی تصور می کنند که افراد نابینا از حس شنوایی قوی تری برخوردارند و این در حالی است که این حس در افراد با آسیب بینایی، تنها رشد و تقویت بیشتری یافته است. لامسه نیز از دیگر حواسی است که باید در افراد با آسیب بینایی، بسیار تقویت شود و بکار گیری صحیح آن هم در افراد نابینا و هم کم بینا بسیار مفید است. استفاده از اسباب بازی های ساده و معمولی با جنس های متنوع می تواند به رشد این توانایی در کودکان بسیار کمک کند.
از سوی دیگر بازی نقش بسیار مهمی در رشد شناختی تمام کودکان، به ویژه کودکان با آسیب بینایی ایفا می کند. کودکان از طریق بازی می توانند به سادگی و به طور غیر مستقیم و بدون نیاز به تلاش آموزشی با شکل ها، اندازه ها، جهت ها و سایر مفاهیم فضایی آشنا شوند و اطلاعات ارزشمندی از محیط گسترده زندگی کسب کنند. علاوه بر این، بازی راه کار بسیار خوبی برای تقویت توجه و تمرکز و مهارت های حل مسئله کودکان محسوب می شود. برای مثال زمانی که کودک با چند آجرک ساده بازی می کند؛ از طریق شکل های گوناگون چیدن این آجرک ها، ادراک فضایی و شناخت وی از محیط واقعی و بزرگ تر، رشد می کند.
رشد مهارت های ارتباطی و اجتماعی از دیگر مزایای بازی برای کودکان است. متأسفانه با وجود تمام آموزش ها و اطلاع رسانی ها و تلاش در جهت آگاهی بخشی، کودکان با آسیب بینایی هنوز آن گونه که شایسته و مورد انتظار است در جامعه در کنار همسالانشان دیده نمی شوند و فرصت کافی برای دوستی و ارتباط و انجام بازی های گروهی با همسالان را نمی یابند و این در حالی است که می دانیم بازی با همسالان می تواند نقش بسیار پررنگی در رشد مهارت های ارتباطی و کسب بسیاری از مهارت های اجتماعی داشته باشد.
بازی و برقراری ارتباط با همسالان با آسیب بینایی، علاوه بر ایفای نقش در رشد مهارت های ارتباطی می تواند فرصت خوبی باشد تا این کودکان بتوانند از تجارب یکدیگر استفاده کنند. شاید به کارگیری واژه تجربه برای کودکان عجیب به نظر برسد اما انسان ها در هر گروه سنی، چیزهایی را با تجربه کسب می کنند و می توانند تجارب خود را در اختیار دیگران قرار دهند؛ مثلاً کودکی که در بازی وسیله مورد نظرش را پیدا می کند یا چیزی می سازد؛ نحوه انجام این کار و چگونگی به کارگیری حواس برای آن را با دیگران به اشتراک می گذارد و همین تجربه اندوزی های کوچک، رشد همه جانبه آنها را موجب می شود.
گفتنی ها در مورد بازی و اهمیت آن در رشد کودکان بسیار است و امیدواریم بتوانیم در شماره های بعدی نسل مانا به جنبه های دیگری از این مهم بپردازیم.