نویسنده: مسعود طاهریان
منبع: سی امین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
سایۀ خیال
ساعت ده شبه و بااینکه همۀ دوست های جدیدم رفتن، روی لبۀ باغچۀ کنار در ورودی خانه هنرمندان که تعطیل شده، نشستم. با پشتم شاخه و برگ شمشاد های کاشته شده رو احساس می کنم. هوا دیگه کمی داغی و دم تابستون رو داره. ذهنم درگیر اینه که تو این روزا چی بهم گذشت و چی کار کردم. پارک هنرمندان شلوغه و آدم های زیادی روی صندلی های اطراف خانه هنرمندان نشستن. بعضی ها حرف می زنن؛ بعضی ها بازی می کنن و بعضی ها مثل جوونی که جلوم نشسته، موسیقی گوش می دن. آهنگ کویر باور حبیب رو گذاشته. منو اون جلوی خانه هنرمندان تنهاییم و بقیه حداقل ده پونزده متری ازمون دورن. حبیب می گه:
یه درخت خشک و بی برگ میون کویر داغ
توی ته موندۀ ذهنش نقش پررنگ یه باغ
شاخۀ سبز خیالش سر به آسمون کشید
بر و دوشش همه پر شد ز اقاقی سفید
خیالم رو سوار شعر می کنم و پر می کشم به قبل از اجرای پرفورمنس «نابینای سنگی در دل سایه ها».
دنیای خاطره
وسط ماجراجویی هام شنیدم مؤسسۀ پژوهشی کودکان دنیا و انجمن مجسمه سازان می خوان در خانۀ هنرمندان ایران رویدادی با عنوان «گذر از تاریکی» برگزار کنن. قرار بود هنرمندان و تسهیلگران برای مخاطبان تجربه ای مشترک با افراد دارای آسیب بینایی رقم بزنن. می خواستن افراد در تاریکی قرار بگیرن و موقعیت ها و آثار هنری رو بدون حضور نور و حس بینایی، لمس و تجربه کنن. رویداد بخش های مختلفی داشت که مفصل توی یه نامۀ دیگه درباره شون حرف می زنم.
وقتی ایدۀ رویداد رو شنیدم، به خودم گفتم می تونم در حواشی اونجا با اجرای یه پرفورمنس، تعاملات اجتماعی افراد نابینا و کم بینا رو بازسازی کنم. به ذهنم رسید شاید بشه موقعیتی رو خلق کنم تا نشون بدم در زندگی روزمره چه برخورد هایی با افراد متفاوت می شه. دلم می خواست بگم در جامعۀ یکدست سازی زندگی می کنیم که برای بیشتر مردم طراحی شده و به هر مقدار که از این گروه معیار متفاوت باشیم، بدون هیچ همدلی به سایه ها پس زده می شیم. قصد داشتم بگم پذیرفته نشدن هر تفاوتی مثل آسیب بینایی، قدمی یه برای بی توجهی به بقیۀ تفاوت ها و نادیده گرفتن آزادی عمل و اندیشه عموم جامعه.
به خاطر همین هفت روز، هر روز چهار ساعت، در دل تاریکی لا به لای آثار تجسمی گالری پاییز خانه هنرمندان، مثل مجسمه بی حرکت ایستادم و عصای سفید نابیناییم رو که نماد تفاوتم بود، در دست گرفتم. اسم اجرام رو گذاشتم نابینای سنگی در دل سایه ها. رنج خشک و سنگی شدن رو تحمل کردم تا به مخاطبم تلنگر بزنم بی توجهی و عدم پذیرش جامعه، ذره ذره، می تونه افراد متفاوت رو تهی و محو کنه. بیانیۀ کارم رو که به خط بریل نوشته بودم، گردنم انداختم، ولی افراد انگشت شماری این خط رو بلد بودن و از بین اونا آدمای خیلی کمی پیدا شدن که حوصله خوندنش رو داشته باشن. چون فضا تاریک بود، بیانیۀ بینایی کارم رو بیرون گالری چسبوندم، اما افراد کمی بودن که پیداش کردن و اون رو بعد از دیدن اجرا خوندن.
روز هشتم در انتهای راهروی سمت چپ خانۀ هنرمندان زیر نور ایستادم و بیانیۀ بریل و بیناییم رو باهم گردن انداختم تا همه متوجه روایتم از اجرا بشن. در اختتامیۀ رویداد گذر از تاریکی هم با دوستام، الیاس و ایده، پرفورمنسی به نام «تاریک روشن» اجرا کردیم و با حرکت های نمادین، گروهی و ریتمیک نشون دادیم تفاوتمون رو پذیرفتیم و باهم به تعامل رسیدیم.
کویر داغ
در این هشت روز آدم های زیادی وارد موقعیت پرفورمنس شدن و خواه ناخواه نقشی بر عهده گرفتن. کنش های افراد پیچیده و چند وجهیه و قرار دادن اونا صرفاً در یه طبقه، ساده سازیه، ولی خب! مجبورم برای فهم بهتر برخورد ها رو دسته بندی کنم.
بخش بزرگی از افراد اصلاً متوجه نابینای سنگی نشدن؛ اگر هم فهمیدن چیزی وجود داره، بهش اهمیت ندادن. کسانی هم با اینکه رنجم رو فهمیدن، بی تفاوت از کنارش گذشتن. روز اول که این حجم از بی توجهی، بی اعتنایی و بی تفاوتی رو دیدم، خیلی غمگین شدم. حتی حین اجرا گریه کردم، ولی کمی که گذشت، از خودم پرسیدم مگه این اتفاق چیز جدیدیه؟ وقتی یادم اومد که با تعاملات روزمرم تفاوتی نداره، مصمم شدم به نمادین سازی تجربه هام و به نمایش گذاشتن اونا. هیچ وقت فراموش نمی کنم در اجرا گریه کرده بودم؛ کسی به صورتم دست زد و از خیسی صورتم چندشش شد.
دستۀ دیگه ای از افراد لابه لای تجربه و لمس آثار تجسمی موجود، وقتی بهم می رسیدن خیلی جا می خوردن. خشکی و بی حرکتیم رو که می دیدن، براشون سؤال می شد آدمم یا مجسمه؟ زنده ام یا مرده؟ برای پیدا کردن جواب هم عضلات بازو و استخوون ساعدم رو فشار می دادن؛ مو های دست و سرم رو لمس می کردن؛ به سینه و شکمم سیخونک می زدن و گرمای پوستم رو چک می کردن. به نظرم نابینای سنگی مثل تاریکی، اِلمان زندۀ تفاوت، فقدان و آسیب بینایی بود؛ به خاطر همین مخاطبان از این اجرای ملموس می ترسیدن. مسائل فرهنگی هم باعث شده بود کمتر از ده نفر صورت و کمر به پایینم رو لمس کنند. یادم نمی ره اون پنج شش دانش آموز نوجوون نابینایی رو که وقتی هم زمان فهمیدند زنده ام از گالری با جیغ و داد فرار کردن، ولی یکی از اونا دوباره برگشت و کلی باهام حرف زد یا مادری رو که وقتی پسرش ازم ترسید گفت: ترس نداره عزیزکم! و بهم دست زد، ولی از گرم بودنم عقب پرید یا زنی که دستم رو لمس کرد و گفت: پشم داره، ولی وقتی فهمید زنده م، خودش رو پس کشید. وسط اینا ترس بچه ها خیلی بهم فشار می اورد. وقتی بهم نزدیک می شدن سعی می کردم بی حرکت تر بمونم. اصلاً دلم نمی خواست پام به کابوساشون باز بشه.
بعضیا خیلی می ترسیدن و با یه فاصله ازم می ایستادن و مدت ها بهم نگاه می کردن و برخورد بقیه رو می دیدن. سؤالشون این بود چرا این دیوونه اینجا وایساده؟! وقتی هم می شنیدن ساعت هاست این اجرا انجام می شه، کلی تعجب می کردن. ذهن تعدادشون به سمت توانمندیام می رفت و می گفتن چقدر مقاومم و بدن قوی ای دارم. افرادی تحت تأثیر اتفاق های اطراف اجرا قرار می گرفتن و حتی گاهی گریه می کردن. آدم هایی بودن که دربارۀ اثر با بقیه صحبت می کردن. کسانی دنبال جواب بودن و اسم و بیانیه اثر رو از دوست های هنرمندم می پرسیدن. مخاطبانی هم برداشت متفاوتی از اجرا می گرفتن و اون رو با دیگران به اشتراک می ذاشتن، مثلاً می گفتن این آدم می خواد بگه هر کس مرکز دنیای خودشه.
یه سری ها فقط می چسبیدن به المان تفاوتم، یعنی عصای سفید و کاری با هیچ چیز دیگه نداشتن. پاشون بهش گیر می کرد؛ به جا های مختلفش دست می کشیدن؛ جا و حالتش رو تغییر می دادن؛ می کشیدنش تا از دستم درش بیارن؛ قطعاتش رو از هم باز می کردن؛ بالا می بردنش و رو هوا ولش می کردن؛ عین یه فرد نابینا به چپ و راست حرکتش می دادن یا دربارۀ نابیناییم حرف می زدن. خانم هایی هم بودند که به خاطر مسائل نگرشی به جای بدنم، عصام رو لمس می کردن.
دسته ای از افراد سعی کردن اجرا رو خراب کنن یا تغییرش بدن. حرف های خنده دار می زدن؛ قلقلکم می دادن؛ موهام رو می کشیدن؛ نیشگونم می گرفتن؛ هولم می دادن؛ منو به سمتی می کشیدن؛ ازم می خواستن کاری انجام بدم یا حرفی بزنم؛ لُپم رو می کشیدن؛ تهدید می کردن که اذیتم می کنن. بعضی از این آدم های شیطون دوستام بودن. حفظ وضعیت نابینای سنگی در این شرایط کمی سخت بود. چند بار خندم گرفت. به خودم گفته بودم اگه به نواحی خصوصی و خیلی حساسم دست بزنن، حتماً جلوشون رو می گیرم، ولی خیلی نیاز به مداخله نشد، چون مخاطبانم با توجه به شرایط اجتماعی محتاط بودن. فقط یه بار مجبور شدم دست کسی رو بگیرم که چیزی توی بینیم فروکرد.
بعضی ها سعی کردن استفادۀ خودشون رو از اجرا ببرن. ازم عکس و فیلم گرفتن؛ مثل یه سنگ صبور باهام درد دل کردن؛ آشنا هاشون رو به دیدن اجرا دعوت کردن و نظر خودشون رو دربارۀ کار بهشون گفتن یا کنارم ایستادند و به بهانۀ اجرا با بقیه حرف زدن و تنهایی شون رو پر کردن. در چنین شرایطی به اصالت اثر و مرگ هنرمند فکر می کردم. فقط یه بار مجبور شدم از حالت سنگی دربیام و به مخاطب سالمندی که چند روز پشت سر هم می اومد و در کنار رفتار های مهر آمیزش اجازه نمی داد بقیه، بی واسطه، با اجرا ارتباط بگیرند، تذکر بدم، چون در همون لحظۀ اول، سؤال های ذهنی باقی مخاطبان رو از زاویه دید خودش جواب می داد و طولانی مدت دربارۀ توانمندی و معصومیت نابینایان سخنرانی می کرد.
آدم های کمی هم باهام انسانی برخورد کردن. نوازشم کردن؛ بوسیدنم؛ موهام رو مرتب کردن؛ باهام حرف زدن؛ صورتم رو تمیز کردن؛ مشت و مالم دادن؛ بغلم کردن؛ سرشون رو شونه م گذاشتن؛ عصام رو گرفتن تا خستگی دستم در بره؛ به پشتم تکیه دادن تا درد شونه هام کم بشه؛ مصرانه دنبالم گشتن؛ صبر کردن ساعت اجرام تموم بشه تا کنارم باشن و بهم کمک کنن؛ کنارم سنگ شدن و اجرای فردیم رو به گروهی تبدیل کردن؛ اطرافم آواز خوندن و اصوات موسیقیایی تولید کردن؛ باهام رقصیدن؛ توجه سایر مخاطبان رو به سمت نابینای سنگی کشوندن؛ ترس آدم ها رو از مواجهه با نابینای سنگی کاهش دادن؛ حواسشون بود کسی بهم آسیب وارد نکنه؛ اسم و بیانیۀ کارم رو به بقیه گفتن. بخش بزرگی از این افراد دوستانم بودن. کیف کردم در روز های پر فشار اول اجرا، پسربچه ای بعد از اینکه ترسش از نابینای سنگی ریخت، صمیمی با دو دست کوچولوش دستم رو گرفت.
زلال رود
معصومانه فکر می کردم می تونم بدون هیچ نقصی رنج افراد متفاوت رو نمادین کنم و توجه افراد زیادی رو به این سمت بکشونم. خیال می کردم می شه تمام لحظات اجرا رو ثبت کنم و بر اساس یافته های به دست اومده فیلم مستندی بسازم و مقالۀ پژوهشی بنویسم. تصورم این بود همه متوجه مفهوم نابینای سنگی می شن و بدون هیچ تغییری اون رو به بقیه منتقل می کنن. این اتفاق ها نیفتاد، ولی فرصتی فراهم شد که ایده هام رو به صورت واقعی و عملی محک بزنم و ببینم چه نقاط قوت و ضعفی دارند. با فضای هنری بیشتر و بهتر ارتباط گرفتم و با افرادی آشنا شدم که می تونم در اجرا های بعدی ازشون کمک بگیرم. از طرف دیگه این کار باعث شد چیزی رو خلق کنم که تحمل رنجم حداقل مدتی راحت تر بشه. در این هشت روز فهمیدم می تونم سکوت و سکون رو تجربه کنم. ارتباط عمیق و پذیرش آدم ها برام مهم تر شد. تو این روزا صمیمیت هایی دیدم که خیلی ارزشمند بود. دلگرم شدم وقتی سعیده به عنوان اولین نفر، منِ غریبه رو در اون فضای هنری پذیرفت و حواسش بهم بود. کیف کردم آرزو در تمام اجرام به عنوان دقیق ترین تماشاگر کنارم بود و کاری کرد آدما ازم نترسن و دنبال دلیل اجرام باشن. لذت بردم مهناز نابینای سنگی رو به بقیه معرفی می کرد. قدردان مریم بودم که حواسش بود کسی بهم آسیب نزنه. سرمست شدم که بنفشه هر روز اومد و اجرام رو دید و نهایت تلاشش رو کرد تا به دنیای افراد نابینا نزدیک بشه. تحت تأثیر قرار گرفتم مادر و برادرم، محمد، با اینکه سختشون بود من رو در حال نابینای سنگی ببینن، چند بار سر اجرام حاضر شدن. خوشحال شدم الیاس و ایده، خلاقانه ترین کنش ها رو با نابینای سنگی داشتن و از هنرشون استفاده کردن تا توجه دیگران رو به اجرام بکشونن. احساس غرور کردم زروان روح بخشان، هنرمند و نقاد در اختتامیۀ رویداد دربارۀ اجرام حرف زد و از نقاط مثبت فنی و محتوای اون تعریف کرد.
الان دیگه همۀ این اتفاق ها تموم شده و نامه م به سر رسیده. حبیبم هنوز داره از اون درخت پیر می گه:
زیر سایۀ خیالی کم کمک چشم هاشو بست
دید دوتا کفتر چاهی روی شاخه هاش نشست
اولی گفت اگه بارون باز بباره تو کویر
دیگه اما سر رسیده عمر این درخت پیر
دومی گفت که قدیم ها یادمه کویر نبود
جنگل و پرنده بود و گذر زلال رود
گفتن و از جا پریدن با یه دنیا خاطره،
اون درخت اما هنوزم تو کویر باوره