نویسنده: امیر سرمدی: فعال رسانه ای
6 تیر (27 ژوئن): تولد هلن کلِر، دانشمند، معلم، نویسنده و سخنران برجسته نابینا و ناشنوای آمریکایی است. 37 سال است که برای یادبود نام و خدمات این بانوی نابغه، آخرین هفته ماه ژوئن را به عنوان هفته آگاهی از ناشنوایی نابینایی نام گذاری کرده اند.
هلن کلِر، بیش از چهل کتاب و مقاله درباره نحوه تفکر و تحصیل نگاشت و شرح حال خود را به چاپ رساند و چندین آموزشگاه تأسیس کرد. سر انجام وی در اول ژوئن سال 1968 در سن 88 سالگی درگذشت.
در این مجال و از آنجا که در تیرماه هفته آگاهی از افراد ناشنوا-نابینا را پشت سر گذاشتیم، قصد دارم به تعریف قانونی از این نوع معلولیت، آمار دانش آموزان نابینا ناشنوا در ایران، خدمات حمایتی سازمان آموزش و پرورش استثنایی و برخی مشکلات پیش روی این قشر بپردازم.
تعریف معلولیت ناشنوا نابینایی
افراد ناشنوا نابینا قانوناً به افرادی اطلاق می شود که آسیب های توأمان دیدن و شنیدن را داشته باشند. ترکیبی که چنان نیازهای ارتباطی و سایر نیازهای تحولی و آموزشی ایجاد می کند که آنها نمی توانند با برنامه های آموزشی ویژه که صرفاً برای کودکان ناشنوا و یا نابینا طراحی شده است، سازگار شوند.
آمار دانش آموزان ناشنوا نابینا (در سطوح شدید تا خفیف) با هوشبهر عادی در آموزش و پرورش استثنایی کشور
ابتدا تصور می کردم تعداد دانش آموزان ناشنوا نابینا در ایران چند صد نفر باشد، اما به دنبال استعلام از سازمان آموزش و پرورش استثنایی، متوجه شدم دست کم آمار کسانی که وارد مدرسه و سیستم آموزش و پرورش استثنایی شده اند، بسیار پایین است.
در حال حاضر و طبق آمار تا تیرماه 1400، در گروه آسیب دیده شنوایی شدید و آسیب دیده بینایی شدید، در دوره پیش از دبستان دو دختر و دو پسر، در دوره ابتدایی یک دختر و در دوره متوسطه اول، یک دختر و جمعاً 6 دانش آموز در این گروه مشغول به تحصیل هستند. در گروه آسیب دیده شنوایی خفیف آسیب دیده بینایی شدید، در دوره ابتدایی، دو پسر و چهار دختر، در دوره متوسطه اول یک دختر و جمعاً هفت دانش آموز. در گروه آسیب دیده شنوایی خفیف آسیب دیده بینایی خفیف، در دوره پیش از دبستان دو پسر، در دوره ابتدایی 6 پسر و پنج دختر، در مقطع متوسطه اول چهار پسر و یک دختر، در مقطع متوسطه دوم، یک دختر و جمعاً 19 دانش آموز، در گروه آسیب دیده شنوایی شدید آسیب دیده بینایی خفیف، در دوره ابتدایی، سه پسر و چهار دختر، در دوره متوسطه اول چهار پسر و جمعاً 11 دانش آموز در این گروه مشغول به تحصیل هستند. جمع بندی آمار فوق نشان می دهد جمع تمامی افرادی که به نوعی با مشکل توأمان ناشنوایی نابینایی دست به گریبان هستند و با این وجود وارد سیستم آموزشی شده اند، تنها به 43 نفر می رسد که البته برای همین تعداد هم باید تمهیدات ویژه ای اندیشیده شود. البته در این بین، متأسفانه گروه سومی هم وجود دارند که علاوه بر مشکل ناشنوانابینایی با کم توانی ذهنی هم مواجه هستند و اصطلاحاً به آنها سه معلولیتی گفته می شود. البته طبق مستندات موجود، هنوز هیچ فردی با این مشخصات، وارد چرخه آموزشی مدارس استثنایی نشده است. در این بین، افراد ناشنوا نابینا با هوش بهر پایین نیز وجود دارند که آموزش پذیر نیستند و اصطلاحاً به آنها تربیت پذیر می گویند. این افراد اساساً وارد سیستم آموزشی نمی شوند و به چرخه حمایتی سازمان بهزیستی سوق داده می شوند.
حمایت های آموزش و پرورش استثنایی از افراد ناشنوانابینا
دانش آموزان ناشنوانابینا مانند سایر گروه های استثنایی، با توجه به علاقمندی و رضایت والدین جهت ورود به مدارس استثنایی باید مانند سایر نوآموزان و دانش آموزان در پایگاه سنجش سلامت مورد ارزیابی و تشخیص قرار گیرند و سپس به مدرسه هدایت شوند. دانش آموزان ناشنو انابینایی که وارد مدارس استثنایی می شوند، به شرطی که آسیب بینایی دانش آموز خفیف باشد برای استفاده از باقی مانده بینایی اش، معلم کلاس او یا یکی از معلمان با هماهنگی، یک یا دو روز در هفته به مدارس ناشنوایان ورود می کند و زبان اشاره را فرا می گیرد یا اگر دانش آموزی با آسیب بینایی و کم شنوایی باشد، معلم بریل آموزی و آموزش تحرک و جهت یابی را شروع می کند تا بتواند با این دانش آموز ارتباط مؤثر برقرار کند. کتاب های بریل و صوتی بر حسب نیاز دانش آموزان در اختیارشان قرار می گیرد. گاهی اوقات دانش آموز به مدارس مذکور رفته و آموزش های بریل، جهت یابی و یا تربیت شنیداری و زبان آموزی را دریافت می کند. هر چند تأکید آموزش برای گروه نابینا ناشنوا توأمان از سوی سازمان، بر آموزش از طریق حس لامسه و نوشتن از طریق قرار دادن انگشت بر کفِ دست است. در فیلم آموزش خط بریل که در سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور تولید شده و در اختیار مربیان قرار گرفته، 37 آیتم طراحی شده است که دانش آموزان ناشنوا نابینا را ترغیب به تقویت حس لامسه می کند. چنانچه والدین دانش آموزی که ناشنوا نابینا با هوشبهر عادی است، درخواست کنند تا فرزندشان در مدرسه عادی با طرح تلفیقی- فراگیر تحصیل کند، برای او معلم رابط در نظر گرفته می شود که تاکنون تقاضایی از سوی این دانش آموزان برای ورود به این مدارس مطرح نشده است.
از سال 1397، آموزگاران به صورت چند مهارتی آموزش دیده اند. یکی از برنامه های سازمان آموزش و پرورش استثنایی جهت آشنایی بیشتر معلمان با نیازهای آموزشی این قشر، برگزاری دوره های ضمن خدمت در قالب کارگاه های آموزش مهارت های چندگانه در راستای نحوه ارتباط و تفهیم مطالب درسی و آموزشی به دانش آموزان با نیازهای ویژه بوده است. فراگیران شرکت کننده در این کارگاه ها، آموزگاران شاغل در مدارس استثنایی و اولویت با آموزگاران دارای دانش آموز کم توان ذهنی است. هر آموزگار 120 ساعت دوره آموزشی می گذراند. آشنایی با زبان اشاره، آموزش بریل به دانش آموزان، بریل خوانی، بریل نویسی و نحوه ارتباط با دانش آموزان دارای اختلال طیف اُتیسم و چند معلولیتی، از جمله مواردی است که آموزگاران در دوره های ضمن خدمت کسب می کنند و در آخر با شناخت و ویژگی های افراد ناشنوانابینا و … آشنا شده و روش های ارتباطی را فرا می گیرند.
در بحث خدمات حمایتی و تجهیزات توانبخشی، تهیه سمعک، عصا، تأمین دارو و حمایت از هزینه های کاشت حلزون، از دیگر خدمات حمایتی سازمان آموزش و پرورش استثنایی برای دانش آموزان تک یا چندمعلولیتی است.
طی سال های اخیر، یکی دیگر از برنامه های سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور، ایجاد مراکز مشاوره و راهنمایی خانواده های دانش آموزان با نیازهای ویژه است که در برخی از استان ها، آموزش مهارت های ارتباطی به صورت حضوری یا مجازی به والدین در این مراکز ارائه می شود. والدین این افراد می توانند از خدمات آموزشی مانند بریل آموزی مقدماتی و توانبخشی این مراکز استفاده کنند. البته در زمینه تجهیزات توانبخشی آنچه در دنیا برای افراد ناشنوا نابینا مرسوم است، استفاده از انواع نمایشگر ها یا یادداشت بردار های هوشمند بریل است. از آنجا که افراد ناشنوانابینا امکان استفاده از منابع صوتی را ندارند، کلیه منابع مطالعاتی به کمک نمایشگر های بریل، در اختیار این قشر قرار می گیرد. امسال قرار است سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور تعدادی دستگاه برجسته نگار هوشمند را در مدارس ویژه نابینایان در اختیار افراد نابینا قرار دهد. پر واضح است که افراد ناشنوا نابینا باید در اولویت دریافت این تجهیزات باشند و نحوه کار با فناوری های روز دنیا به آنها آموزش داده شود.
چالش های پیش روی افراد ناشنوا نابینا
فارغ از اینکه امکانات حمایتی و تجهیزات کمک توانبخشی در سطح کشور چقدر با عدالت آموزشی هم راستا است، باید در نظر داشت که تعدادی از افراد ناشنوا نابینا هم هستند که به علت نگرش غلط خانواده های شان به انزوا و خانه نشینی روی آورده اند. این افراد اغلب دچار اختلال های یادگیری، صرع، اختلال خوردن و اشکالات حرکتی و ناتوانی های فیزیکی شدید نیز هستند. کودکان ناشنوا نابینا باید هرچه سریعتر تحریکات حسی و کمک های تخصصی مناسب را دریافت کنند. در غیر این صورت، تجربه انزوای شدید سبب می شود مشکلات بیشتری در برقراری ارتباط و رشد مهارت های یادگیری آنها در آینده ایجاد شود. کار انفرادی فشرده با کودکان ناشنوا نابینا به آنها کمک بسیاری می کند. باید این نکته را در نظر داشت که در حالت عادی، کلیه افراد ناشنوا نابینا اعم از کودک یا بزرگسال، توانایی یادگیری و پیشرفت دارند؛ اما در صورت عدم دریافت آموزش های مناسب به علت محروم بودن از تحریکات حسی، رشد فیزیکی و ذهنی آنها ممکن است آهسته تر از افراد هنجار باشد. نکته حائز اهمیت برای پیشرفت های آتی کودکان ناشنوا نابینا شناسایی زودرس، مداخله های به هنگام و آموزش های فشرده و دائمی برای آنها است. باید به آنها آموخته شود تا حد ممکن از باقیمانده شنوایی و بینایی خود استفاده کنند و توانایی های حواس دیگر خود به ویژه حس لامسه و چشائی را به حداکثر برسانند.
افراد ناشنوا نابینا ممکن است به ویژه در سه زمینه دسترسی به اطلاعات؛ برقراری ارتباط و گشت وگذار در محیط مشکلات قابل توجهی داشته باشند. دسترسی آنها به اطلاعات بسیار سخت است و این محدودیت می تواند تأثیر منفی بر برقراری ارتباط آنها با سایر افراد داشته باشد. از دیگر مشکلات افراد ناشنوا نابینا تحریکات حسی لمسی در محیط است. چرا که این افراد نمی توانند از نشانه های شنوایی برای کمک به هدایت در محیط استفاده کنند.
نقش فناوری در زندگی ناشنوا نابینایان
امروزه افراد ناشنوا نابینا با استفاده از فن آوری های جدید نیازهای ارتباطی خود را برآورده می کنند. نوع فن آوری مناسب به نوع ضایعه شنوایی یا بینایی و میزان شدت آن بستگی دارد. تقویت کننده های زنگ تلفن، مینی کام ها که مانند تلفن هستند ولی گفت وگو را به صورت نوشته در می آورند و سیستم های لوپ برای افرادی که از سمعک استفاده می کنند، از دیگر فناوری هایی هستند که می تواند به افراد ناشنوا نابینا در ایجاد ارتباط با سایرین کمک کند. البته فناوری روز به روز در حال پیشرفت است و امید می رود با آگاهی بخشی بیشتر به خانواده ها، استفاده از تکنولوژی های روز دنیا و تقویت سیستم های حمایتی در مدارس و همچنین سنین بالاتر، زمینه حضور بیشتر افراد ناشنوا نابینا در سطح جامعه را فراهم کنیم. انسان های انگشت شماری که مشکلات فراوانی دارند و نیازمند توجه بیشتری هستند.
منبع: ماهنامه ی مانا.