نویسنده: امید صالحی: مترجم زبان انگلیسی
کتاب های صوتی، صرف نظر از مزایا و معایب متعددی که برایشان سراغ داریم، امروزه حتی در میان افراد غیرنابینا نیز رواج روز افزونی یافته اند و تعداد افرادی که این دسته از کتاب ها را، نه از سر اجبار، بلکه از روی انتخاب آگاهانه برای مطالعه برمی گزینند در قیاس با مثلا یک دهه پیش، رشد چشمگیری داشته است. افزایش میزان تولید و فروش کتب صوتی با کیفیت و قیمت های بسیار مناسب در قیاس با کتاب های چاپی گواهی بر اثبات این گزاره است. اما در یادداشت حاضر، بر آنم تا به اختصار به تبیین برخی چالش های موجود در حوزه کتاب و کتاب خوانی در جامعه نابینایان و ارائه راهکارهایی برای برون رفت از این چالش ها بپردازم. امیدوارم این یادداشت، سرآغاز یک گفتگوی منطقی در میان تمامی بازیگران این عرصه، اعم از تولید کنندگان، توزیع کنندگان و خوانندگان کتاب های صوتی باشد.
به طور کلی، هر محصول و از جمله گونه فرهنگی آن، سه فرایند تولید، توزیع و مصرف را طی می کند. من نیز تحلیل خود پیرامون وضع کتاب و کتاب خوانی در جامعه نابینایی را بر مبنای همین تقسیم بندی پی خواهم گرفت و به تبیین اهم چالش های پیش رو در هر یک از این سه بخش خواهم پرداخت.
به باور من، مهم ترین چالش در حوزه تولید کتاب های صوتی، مسئله موازی کاری غیرضروری با سایر متولیان تولید کتاب های صوتی، اعم از ناشران یا سایر کتابخانه های نابینایی کشور است. به عنوان نمونه، کتاب های فراوانی را می توان یافت که توسط خود ناشر یا توسط یکی از مراکز نابینایی با کیفیت قابل قبولی صوتی شده اند، اما پس از چندی شاهد ارائه نسخه های دیگری از آن ها کمابیش با همان سطح کیفی هستیم. ناگفته پیداست چنین رویه ای بیش و پیش از هر چیز، اتلاف منابع کمیابی همچون گوینده، منابع مالی و زمان را در پی خواهد داشت که درغیر این صورت می شد آن ها را برای تولید کتاب های جدید به کار گرفت. کوتاه سخن آنکه ضبط مجدد تنها زمانی توجیه پذیر است که نسخه یا نسخه های موجود به لحاظ کیفیت صدا، نوع خوانش و سایر مولفه ها فاقد حداقل استانداردهای لازم باشد. بر این اساس، مثلا ضبط مجدد کتاب «قصه های هزار و یک شب» نه تنها موازی کاری غیرضروری نیست، بلکه اقدامی بایسته و بجا در راستای ترویج فرهنگ مطالعه است. اما این مسئله درمورد کتاب هایی مانند «خودت باش دختر» یا «دریاچه شیشه ای» که هر دو پیش تر توسط ناشران با کیفیت عالی ضبط شده اند، یا درمورد کتاب هایی مانند «ملت عشق» یا «حکایت دولت و فرزانگی» به هیچ روی صادق نیست و ضبط مجدد این کتاب ها صرفا اهداف تبلیغاتی یا عدم توجه بازتولیدکنندگان به استفاده بهینه از منابع موجود را به ذهن متبادر می کند. بدیهیست ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی جامع مشتمل بر فهرست تمامی کتاب های ضبط شده توسط ناشران و مراکز نابینایی جهت مراجعه کسانی که قصد تولید کتاب های صوتی را دارند می تواند در رفع این نقیصه کارگشا باشد.
مسئله دوم در حوزه تولید، عدم نظارت دقیق و مناسب بر جنبه های کیفی آثار تولیدشده است. به عنوان نمونه، گویندگان در برخی از کتاب های صوتی، برخی واژگان را چندین و چند بار در متن اشتباه تلفظ می کنند یا حتی ابیات شعر را به عنوان بخشی از متن کتاب می خوانند. چندی پیش در کتابی به این بیت از حافظ برخوردم که:
به شعر حافظ شیراز، می رقصند و می نازند، سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی.
اما در کمال ناباوری گوینده متن را به این صورت خوانده بود. «به شعر حافظ شیراز، می خوانند و می رقصند. سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی دوازده ساعت راه را طی کرده بودند تا بتوانند ما را ملاقات کنند!» به عبارت دیگر، گوینده سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی را از بیت حافظ خارج، و آن را به عنوان فاعل جمله بعدی در نظر گرفته بود. شوربختانه از این گونه اشتباهات در خوانش کتاب های صوتی کم نیستند و حتی در نسخه های تولیدی ناشران هم یافت می شوند، اما باید اذعان کرد که در نبود یک فرایند مستقل ویراستاری، حتی در بهترین کتاب ها و از بهترین گویندگان موجود نیز باید انتظار چنین خطاهایی را داشت. ایجاد یک مرکز مستقل ویراستاری یا توجه بیش تر به فرایند ویرایش توسط شخص ثالث (و نه خود گوینده) می تواند در کاهش تأثیرات این مسئله بر کیفیت کتاب های تولیدی موثر باشد.
اما مهم ترین چالش در بخش توزیع کتاب های صوتی در سطح کشور، عدم نظارت بر فعالیت های مراکزی است که ظاهرا باید کتاب ها را در اسرع وقت در اختیار متقاضیان قرار دهند. شوربختانه به دلیل عدم وجود همین سازوکار موثر نظارتی است که شاهدیم بازه زمانی دریافت یک کتاب صوتی یکسان از دو کتابخانه مختلف در سطح کشور، از یک ساعت تا بی نهایت متغیر است. به عبارت دیگر، درحالی که اعضای برخی مراکز به واسطه داشتن متصدیانی آگاه و وظیفه شناس کتاب های مورد نیاز خود را در اسرع وقت دریافت می کنند، برخی دیگر از متقاضیان به دلیل بی مسئولیتی، کم کاری یا بعضا نابهنجاری های رفتاری برخی از متصدیان مراکز کتابخانه ای، برای دریافت یک کتاب ساده روزها و بعضا هفته ها معطل می مانند و گاهی در نهایت مجبور به مراجعه به سایر استان ها یا دریافت کتاب از سایر مراجع می شوند. بی تردید، برآمدن کانال ها و گروه های تلگرامی متعدد در حوزه توزیع کتاب و استقبال فراوان مخاطبان از آن ها، با تمام آسیب ها و مزایایشان، تا حد زیادی واکنشی به همین اوضاع نابسامان توزیع کتاب در سطح کشور بوده و هست. این کانال ها و گروه ها، با محدودیت های مربوط به فضا و الزام آپلود چندباره یک کتاب واحد برای چند متقاضی مواجه نیستند و اگر به درستی مدیریت شوند، می توانند کتاب ها را با سرعتی به مراتب بالاتر از روش های سنتی آپلود در دراپباکس، ترین بیت یا گوگل درایو به دست متقاضیان برسانند. به باور من، اتخاذ رویکرد تقابلی با این گروه ها و کانال ها توسط مراکز کتابخانه ای هرگز راه به جایی نبرده و از این به بعد نیز نخواهد برد. استفاده از ظرفیت های تلگرام به عنوان یک فضای ابری سریع، امن و مناسب توسط خود مراکز نابینایی می تواند ضمن کاستن از زمان مورد نیاز برای دسترسی به کتاب های مورد نظر، مانع از دسترسی افراد غیرنابینا به کتاب های صوتی تولیدی در مراکز نابینایی به عنوان یکی از آسیب های غیرقابل اجتناب این گروه ها و کانال ها شود. به عبارت دیگر، اگر افرادی از خود جامعه نابینایان می توانند دست به ایجاد این قبیل گروه ها یا کانال ها بزنند، چرا این کار توسط خود متصدیان مراکز نابینایی تولید کتاب صورت نگیرد و خود آن ها ثبت نام و عضویت در این گروه ها را مشروط به احراز هویت کاربران به عنوان افراد نابینا نکنند؟ به باور من، با اتخاذ چنین رویکردیست که می توان در عین بهره مندی از ظرفیت های بالای تلگرام در حوزه توزیع کتاب، از آسیب های ناشی از راه اندازی گروه ها و کانال های متفرقه و خارج از سازمان نیز کاست: گروه ها و کانال هایی که مدیران آن ها بعضا هیچ گونه سنخیتی با کتاب و مطالعه نیز ندارند.
پیشنهاد من برای برون رفت از این دوگانه مسموم تلگرام-کتابخانه، علاوه بر آنچه در بالا گفته شد، متمرکز کردن فرایند توزیعی و خارج کردن آن از حالت تفکیک بر مبنای استان است. در دنیای دیجیتال که مرزبندی میان کشورها و قاره ها به واسطه عامل فن آوری تقریبا معنای خود را از دست داده اند، تفکیک نظام توزیع کتاب های صوتی بر مبنای استان محل سکونت، علاوه بر ایجاد بی عدالتی و ناهمسانی در دسترسی به منابع برای ساکنان مناطق مختلف کشور، سبب می شود امکان سنجش عینی عملکرد مراکز استان ها نیز وجود نداشته باشد، زیرا به سادگی می توان درمورد تعداد مراجعان و تعداد کتاب های ارسالی آمارسازی کرد. پیشنهاد من در این زمینه، متمرکز کردن نظام توزیع و در مقابل، پایش عملکرد استان ها بر مبنای معیارهایی مانند تعداد سمینارهای برگزار شده در سال و شمار افراد شرکت کننده در آن ها، تعداد و کیفیت کارگاه های کتاب خوانی و جلسات شب شعر و مانند آن است که امکان آمارسازی درمورد آن ها کم تر است. بدین ترتیب، تمامی نابینایان در سراسر کشور از امکانات یکسانی در حوزه توزیع کتاب های صوتی بهره مند خواهند شد و ساکنان برخی مناطق، صرفا به واسطه بی مسئولیتی متصدی فلان مرکز، در قیاس با سایر افراد از دسترسی به موقع به منابع مورد نیاز محروم نخواهند ماند.
اما گذشته از تمامی این چالش ها، روند فزاینده تولید کتاب های صوتی توسط خود ناشران که در آغاز این یادداشت نیز به آن اشاره کردم، مراکز نابینایی را با فرصت ها و چالش هایی از جنسی کاملا متفاوت مواجه خواهد کرد. از یک سو، تولید کتاب های صوتی توسط ناشران و خرید این کتاب ها از سوی مخاطبان نابینا، ضمن رونق بخشیدن به صنعت نشر، از بار ضبط کتاب های عمدتا غیردرسی بر دوش مراکز نابینایی خواهد کاست و ظرفیت های بیشتری را در قالب منابع مالی و زمان برای تأمین نیازهای درسی مخاطبان و نیز اجرای برنامه های جنبی همچون نشست های کتاب خوانی آزاد خواهد ساخت. از سوی دیگر، تولید کتاب های صوتی توسط خود ناشران، به افزایش سطح انتظارات جامعه هدف از مراکز نابینایی در پیوند با کیفیت کتاب های تولیدی منجر خواهد شد و کار این مراکز را در تأمین این استانداردهای تازه دشوارتر خواهد کرد. بدیهیست اگر مراکز نابینایی نخواهند یا نتوانند خود را با این تحولات تازه سازگار کنند، چند سال دیگر شاهد تبدیل آن ها به بازیگرانی پرت در بازار تولید و توزیع کتاب های صوتی خواهیم بود که دیگر حتی توان تأمین انتظارات مخاطبان خود به شیوه ای موثر را ندارند.
کوتاه سخن آنکه بهره مندی از فرصت ها و مواجهه با چالش های گوناگون در عرصه های تولید، توزیع و استفاده از کتاب های صوتی که در بالا به اختصار به آن ها اشاره کردم، نیازمند شکل گیری یک گفتگوی جمعی در میان تمامی متولیان و دوستداران این عرصه، در فضایی منطقی، آرام، عاری از پرده پوشی و در عین حال به دور از اتهام زنی و مقصریابی برای وضع موجود خواهد بود. امید است یادداشت حاضر توانسته باشد گامی هرچند کوچک در این مسیر بردارد.
منبع: ماهنامه ی مانا.