نویسنده: محمد نوری
منبع: بیست و یکمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
موسی عصمتی، متولد 1353، شاعر بنام نابینایی است که تاکنون چند مجموعه شعر منتشر کرده است. «بریل های ناگزیر» نام آخرین مجموعه شعر اوست که انتشارات ترنجستان، در تهران، در سال 1401ش، آن را در 78 صفحه منتشر کرده است. طرح جلد این اثر یک خط ریل راه آهن است که تا دوردست امتداد دارد و نقطه های بریل در دو سطر ترسیم شده است.
در این مجموعه شعر سی و یک غزل و چهارده رباعی آمده است. از شعرهای این مجموعه می توان فهمید که عصمتی درصدد القای این پیام است که انسان باید به روز و مجهز و توانمند باشد تا به موفقیت برسد؛ همان گونه که قطار باید روی ریل قرار گیرد تا بتواند حرکت کند و به سوی هدفش پیش برود. شاعر واژۀ بریل را در دو «معنای حقیقی» یعنی خط برجستۀ بریل و «معنای استعاری» یعنی به ریل و روی خط ریل بودن یا آمادگی داشتن برای حرکت در مسیر درست به کار برده است. بریل مثل به خط و برخط، یعنی قرارگرفتن روی ریل برای حرکت به سوی هدف است؛ این کاربرد ابتکاری موسی عصمتی نشانگر ذهن خلاق و توانایی ادبی اوست.
عصمتی با استفاده از ترکیب «بریل های ناگزیر» درصدد است که به نابینایان بگوید با فراگیری خط بریل در خواندن و نوشتن توانا می شوید و درهای پیشرفت و موفقیت برای شما باز می شود. سواد داشتن و خواندن و نوشتن نابینا گریزناپذیر و امری ناگزیر است، اما شاعر برای اینکه این مفهوم را به نابینایان تفهیم کند، ریل قطار و ناگزیری قطار در قرار گرفتن روی خط ریل را به عنوان شاهد و مثال آورده است. به ریل یا بر ریل بودن قطار گویای این است که فقط این مسیر و این راه می تواند قطار را به مقصد برساند، ولی اگر از ریل خارج شود، سرنگون می شود، آسیب می بیند و به مقصد نخواهد رسید. نابینا هم باید روی خط بریل حرکت کند، خط برجستۀ بریل را فراگیرد و خواندن و نوشتن را یاد بگیرد تا بتواند به مقصد برسد.
نگاهی به برخی اشعار
چند غزل از این مجموعه را به اختصار بررسی می کنم. اولین غزل با اسم «لویی بریل» است. چند بیت آن را گزینش کردم:
لویی ستاره بود، سراپا بریل شد
برجسته شد به خاطر ماها بریل شد
انگشت های خستۀ ما را قطار کرد
وقتی که ریل روی مقوا بریل شد
با ما هلن کلر به تماشا رسیده بود
در واگنی که فلسفۀ ما بریل شد
در ایستگاه مصر پر از رودکی شدیم
آن روزها که دفتر طاها بریل شد
لویی بریل بنیان گذار خط بریل که موجب تحول در آموزش و پرورش نابینایان شد، می گوید ستاره ای است که برای نجات و پیشرفت نابینایان راهی (ریلی) را ابداع کرده و خودش روی این ریل حرکت کرده و دیگران را هم به حرکت واداشته است.
لویی بریل حس لامسه را به جای حس بینایی نشاند و از حس لامسه برای خواندن و نوشتن بهره گرفت. شاعر در این بیت به این نکته اشاره می کند:
انگشت های خستۀ ما را قطار کرد
وقتی که ریل روی مقوا بریل شد.
اینکه انگشت و لامسه قطار و ریل، خط بریل بشود، بیانگر تسلط شاعر بر آرایه های لفظی و معنوی و استفادۀ هوشمندانۀ او از کلمات و آرایه ها است.
اکنون به چند نکته در این تعابیر می پردازیم.
- انگشت خسته حاکی از دشوار بودن خط بریل و سختی فراگیری آن است، ولی نابینایان این عملیات دشوار را با پشتکار و ممارست یاد گرفته اند.
- قطار شدن انگشت گویای این است که به کار بردن لامسه و خواندن و نوشتن با لامسه به حرکت و پویایی و پیشرفت می انجامد، مانند قطار که وسیله ای برای حرکت است. همچنین قطار وسیلۀ مدرن و خط بریل برخوردار از فناوری مدرن است، پس لامسه و خط بریل همچون قطاری است که نابینا بر آن سوار می شود و به مقصد دلخواهش سفر می کند.
- در اینجا ریل که سازه ای از فلز و چوب و جاده ای است و قطار از روی آن حرکت می کند، گویای واقعیت های خارجی مثل میز، صندلی، لباس، میوه و…است که روی مقوا (کاغذ خط بریل) ترسیم یا با نقطه های برجسته نوشته می شود و این واقعیت ها و حقایق به بریل، یعنی به واژه های بریل تبدیل می شود. میز موجود در اتاق وقتی روی کاغذ نوشته می شود، رنگ های ترسیم شده روی کاغذ است، نقطه های بریل هم برگردان حقایق موجود در جهان است که روی مقوا ترسیم شده است.
- ریل راه آهن نسبت به سطح زمین برجسته تر است و برآمدگی دارد؛ همین طور نقطه های بریل و خط بریل برجسته است؛ از این رو تشبیه این دو به یکدیگر گویای خلاقیت شاعر است.
- هلن کلر ناشنوانابینای مشهوری است که با فراگیری خواندن و نوشتن از طریق خط بریل، در جهان مشهور شد. عصمتی در مصرعی می گوید: «با ما هلن کلر به تماشا رسیده بود» و در مصرع بعد می گوید: «در واگنی که فلسفۀ ما بریل شد».
هلن کلر با اینکه دومعلولیتی بود، ولی مثل نابینایان از طریق خط بریل مفاهیم را یاد گرفت، آگاه شد و بَصَریت یافت؛ گو اینکه به رغم نابینایی جهان را تماشا می کند. کلر و ما، نابینایان، در یک مجموعۀ هم سرنوشت، خواسته ها و اندیشه های خود را با خط بریل بیان می کنیم.
«در ایستگاه مصر پر از رودکی شدیم/ آن روزها که دفتر طاها بریل شد»، آوردن مصر کنار رودکی، استفاده از ایهام متضاد است. مصر کشوری عربی و رودکی اهل ایران و بخارا و احیاگر زبان فارسی است، اما نابینایان در این تضاد، در استفاده از خط بریل مشترک و همکار و هم سرنوشت می شوند؛ چراکه خط بریل توانایی دارد که رودکی ها پرورش دهد. می دانیم که طاهاحسین از نابینایانی است که در سوربن فرانسه تحصیل کرد و دکترا گرفت. او کارنامۀ پرباری دارد و به مدارج عالی استاد دانشگاه، وزیر علوم و…رسید. عصمتی از تعبیر «دفتر طاها بریل شد» استفاده کرده است، یعنی کارنامه و شهرت طاهاحسین به خاطر خط بریل است.
از این غزل فقط چهار بیت را توضیح دادم تا نشان دهم این اشعار چقدر عمیق و پر است از آرایه های لفظی و معنوی و ترکیب های پیچیده و خلاقانه.
«شعر تازه» عنوان شعر دیگری در این مجموعه است که روی بریل بسیار تکیه کرده است. دو بیت از این شعر است:
شعر، این همیشه قند پارسی
در کنار استکان بریل شد
روزگار شعر تازه ای سرود
بوی جوی مولیان بریل شد
نابینایان می توانند شعر فارسی را که به دلیل لطافت به قند توصیف شده است، توسط خط بریل بیاموزند. فراگیری شعر فارسی توسط نابینایان با تعبیر «در کنار استکان بریل شدن» بیان شده است.
عصمتی در بیت «روزگار شعر تازه ای سرود/ بوی جوی مولیان بریل شد» این مفهوم را ترسیم می کند که شرایط جدید جهانی نابینایان را وادار کرده است شعر کهن فارسی را با فناوری مدرن و خط بریل بسرایند، بخوانند و بنویسند.
اشعار این مجموعه مثل دیگر غزل ها و رباعی های عصمتی زیبا و آموزنده است. سزاوار و شایسته است در مراکز نابینایی این اشعار آموزش داده و به بحث گذاشته شود. همچنین در شبکه های اجتماعی توسط کارشناسان بررسی شود؛ چراکه به آموزش و فهم ابعاد ادبی، زیبایی شناختی، درون مایه های اجتماعی و فنی اشعار شاعران نابینا کمتر توجه شده است.
با اینکه زمان زیادی از نشر این کتاب نگذشته است، ولی در وبگاه ها و شبکه های مجازی، ده ها خبر و گزارش دربارۀ این کتاب منتشر شده که گویای نفوذ و جذابیت آن میان اقشار مختلف جامعه است.