نویسنده: زهرا همت
منبع: بیست و پنجمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
لویی ستاره بود، سراپا بریل شد
برجسته شد، به خاطر ماها بریل شد
شش نقطه شد، شبیه خودش رو به پنجره
شش نقطه شد، شبیه خودش تا بریل شد
لویی هزار نقطۀ روشن درست کرد
لویی هزار مرتبه تنها بریل شد
با نقطه نقطه های جهان آشنا شدیم
آنجا که رنگ و نور و تماشا بریل شد
انگشت های خستۀ ما را قطار کرد
وقتی که ریل، روی مقوا بریل شد
در کوپه از ندیدنمان حرف می زدیم
لویی رسید و پنجره حتی بریل شد
با ما هلن کلر به تماشا رسیده بود
در واگنی که فلسفۀ ما بریل شد
در ایستگاه مصر، پر از رودکی شدیم
آن روز ها که دفتر طاها بریل شد
حالا قطار، حامل لویی بریل هاست
حالا که خط روشن دنیا بریل شد
شاعر موسی عصمتی
چهارم ژانویه، روز جهانی بریل بود و در مسیر جمع آوری اطلاعات این یادداشت، در فضای مجازی جستجو می کردم و می خواستم بدانم که آیا اصلاً کسی از متولیان آموزش افراد با آسیب بینایی این روز را به یاد دارد؟ آیا مراسمی، همایشی، رویدادی یا دست کم پیام تبریکی برای این روز در نظر گرفته شده است؟ با نهایت تأسف اما خالی از تعجب، دیدم که انگار اصلاً چنین روزی در تقویم مسئولان ما وجود ندارد. برخی خبرگزاری ها مطالبی در ارتباط با روز جهانی بریل با هدف معرفی این نظام خواندن و نوشتن به جامعه منتشر کردند، درحالی که انتظار می رفت سازمان آموزش و پرورش استثنایی که عنوان متولی اصلی آموزش افراد با آسیب بینایی را یدک می کشد یا سازمان فخیمۀ بهزیستی، حتی در حد طراحی یک پوستر ناقابل، وجود خطی به نام «بریل» را به شهروندان یادآوری کنند و بر ضرورت یادگیری این خط برای نابینایان و کاربرد آن در زندگی فرد نابینا تأکید کنند، اما افسوس که هیچ خبری نبود و ظاهراً کسی باید پیدا شود و خط بریل را به دست اندر کاران این نهاد های گران مایه معرفی کند و بگوید که خط بریل یک نظام نوشتاری ویژۀ افراد با آسیب بینایی است که توسط لویی بریل فرانسوی اختراع شد و سال هاست که نابینایان سراسر دنیا برای خواندن و نوشتن از این خط استفاده می کنند و همان گونه که موسی عصمتی، شاعر نابینای مشهدی، در سروده ای که در ابتدای مطلب آورده شد، به زیبایی اشاره می کند؛ پنجره های روشنایی و دانایی را به روی افراد با آسیب بینایی گشوده است.
صد افسوس که اقبال از خط بریل در میان خود افراد با آسیب بینایی نیز هر روز کم رنگ تر می شود و بسیاری از افراد ترجیح می دهند از کتاب های صوتی استفاده کنند و برای نوشتن هم از امکان تبدیل گفتار به نوشتار استفاده کنند. متأسفانه گاه در بین افراد با آسیب بینایی با کسانی مواجه هستیم که ضرورتی برای آموزش بریل به افراد با آسیب بینایی قائل نیستند! مانند این است که بگوییم نیاز نیست کودکان خواندن و نوشتن بیاموزند. پر واضح است که چنین نظریه ای با هیچ دلیل و منطقی قابل توجیه نیست.
«توانمندسازی از طریق فراگیری و تنوع» به عنوان شعار روز جهانی بریل سال ۲۰۲۴ انتخاب شده است. این شعار بر تعهد به ایجاد جهانی تأکید می کند که در آن حضور افراد دارای آسیب بینایی به طور کامل در تمامی عرصه های اجتماع در نظر گرفته می شود. هدف نهایی از یادگیری، به کارگیری در زندگی واقعی است و افراد باید بتوانند آنچه را آموزش دیده اند، در محیط زندگی واقعی و اجتماعی به کار بگیرند و اگر چنین نباشد و کاربرد خواندن و نوشتن به خط بریل به محیط مدرسه محدود شود؛ یادگیری آن برای دانش آموزان، نه تنها جذابیت، بلکه فایدۀ چندانی هم نخواهد داشت؛ علاوه بر این استفاده از خط بریل می تواند زمینۀ حضور مؤثر افراد با آسیب بینایی را در تمامی عرصه های زندگی فراهم کند یا دست کم زندگی روزمرۀ این قشر را تسهیل کند؛ برای مثال اگر برچسب بریل برای محصولات گوناگون در نظر گرفته شود می تواند بسیار مفید باشد، ولی متأسفانه به ویژه در کشور ما اثر چندانی از خط بریل در جامعه دیده نمی شود و به جز در موارد معدودی مانند عددهای بریل برخی آسانسور ها رد پای چندانی از حضور خط بریل مشهود نیست.
این سطور، دانش آموز کلاس اولی را به خاطرم آورد که پس از یادگیری عدد دو به کلاس آمد و با خوشحالی وصف ناپذیری گفت که توانسته است عدد دو را روی کلید های آسانسور آپارتمان پیدا کند و بزند. او گفت که حالا احساس می کند باسواد شده است. خودش نمی دانست و احتمالاً هنوز هم نمی داند که در عین سادگی، چه تعریف زیبایی از با سواد شدن ارائه کرده است. او توانسته بود فایدۀ آنچه را که آموخته بود در زندگی واقعی اش ببیند و پس از آن روز، انگیزۀ یادگیری او بسیار بالا رفته بود و مشتاقانه در همه جا به دنبال خط بریل می گشت، اما افسوس که هرچه بیشتر جستجو می کرد کمتر می یافت.
نیک می دانیم که بهترین زمان برای آموزش خواندن و نوشتن، حدود شش سالگی و شروع آموزش رسمی و عمومی است و بهتر می دانیم که بهترین راه علاقه مند کردن کودکان به یادگیری خواندن و نوشتن، جذاب سازی آموزش به کمک بازی و استفاده از ابزار های متنوع و جالب توجه کودکان است. هم اکنون در بیشتر نقاط دنیا، از ابزار های متنوعی برای آموزش خط بریل به کودکان استفاده می شود و به نظر می رسد وقت آن رسیده که ما هم در آموزش بریل به کودکان، تغییراتی ایجاد کنیم. سال های بسیاری است که برای آموزش اولیۀ بریل به کودکان، از لوحه های چوبی و پیچ و میخ های همراه آن یا شش نقطۀ فومی استفاده می شود و پس از آن کودکان با لوح و قلم شروع به نوشتن می کنند، اما همان گونه که برای آموزش نوشتن با مداد، از روش های جالبی مانند آموزش نشانه ها با نقاشی و استفاده از ابزار های آموزشی رنگارنگ و خلاقانه و بازی ها و اپلیکیشن های آموزشی استفاده می شود؛ حق کودکان با آسیب بینایی است که روش آموزش خواندن و نوشتن برای ایشان نیز به روز شود تا آموزش از جذابیت لازم برخوردار شود. با کمی مطالعۀ تجربیات مردمان سایر کشورها در می یابیم که چنین اقدامی به سادگی قابل انجام است، اما متأسفانه در کشور ما توجه کافی به این موضوع نشده است. امروزه ابزار های بسیار ساده ای مانند پاپیت سیلیکونی برای آموزش نشانه های بریل و چینه های رنگی پلاستیکی نشانه ها برای کلمه سازی کودکان با آسیب بینایی بسیار مرسوم شده است و این کودکان می توانند مانند همسالان فاقد آسیب بینایی شان، به راحتی با بازی کردن، خواندن و نوشتن را بیاموزند، اما متأسفانه ما در آموزش خط بریل به دانش آموزان با آسیب بینایی به کتاب های بریل بزرگی چسبیده ایم که کودک شش یا هفت ساله حتی نمی تواند آن را در دست بگیرد و از آن استفاده کند.
یکی دیگر از مسائلی که بسیار حائز اهمیت است، ولی متولیان آموزش، کوچک ترین توجهی به آن ندارند؛ آموزش بریل به والدین کودک با آسیب بینایی است. واضح است والدینی که کوچک ترین دانشی از خط بریل نداشته باشند، نمی توانند نظارتی بر یادگیری فرزند شان داشته باشند، اما این بار برای مسئولان بی مسئولیت خوش خبریم و خبر خوش این است که با طراحی یک ابزار و اپلیکیشن نه چندان پیچیده، آموزش خواندن و نوشتن بریل برای کودکان به شکل بازی طراحی شده است که والدین نیز می توانند با نصب اپلیکیشن روی تلفن همراه خود، بدون اینکه بریل بدانند بر یادگیری فرزند نظارت کنند و حتی آزمون بگیرند. مسئولان عزیز! آرام بخوابید که دیگران بیدارند!
در ضرورت خط بریل برای افراد با آسیب بینایی هرچه بگوییم کافی نیست. از لذت خواندن کتاب و شعر گرفته تا نوشتن و خواندن نت های موسیقی، اما همۀ اینها برای تحقق هدف مشارکت حد اکثری در عرصه های گوناگون زندگی اجتماعی کافی نیست و همان گونه که افراد فاقد آسیب بینایی می توانند آنچه را در مدرسه آموخته اند، در زندگی روزمره به کار گیرند؛ تسهیل زندگی افراد با آسیب بینایی با پر رنگ تر کردن نقش خط بریل در موقعیت های گوناگون، حق طبیعی این افراد است و بر مسئولان خواب آلوده واجب است که در رفع این تبعیض آشکار اجتماعی قدمی بردارند.