نویسنده: مسعود طاهریان
منبع: بیست و هفتمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
مقدمه
ازدواج و رابطۀ عاطفی برای نابینایان و کم بینایان تجربه ای مفید و آرام بخش است که به آنها کمک می کند تا خودشان را بهتر بشناسند و روابطشان را بهبود ببخشند. این ارتباط یک تصویر منسجم را از نقاط قوت و ضعف فراهم می کند و باعث می شود افراد از خودخواهی و خودشیفتگی دور شوند و با وجود مشکلات و مسئولیت هایی که دارند، زندگی شان را لذت بخش تر ببینند، ولی بعضی نابینایان و کم بینایان در ازدواج به دنبال خانوادۀ گم شده شان هستند؛ درنتیجه سلیقه، استقلال و شرایط طرف مقابل را در نظر نمی گیرند و توقع دارند شریک عاطفی شان تصویر خیالی آنها را جامۀ عمل بپوشاند، دوست دارند مالک دیگری باشند و او را مطابق میل خودشان تغییر دهند. از سوی دیگر انجام کار ها و وظایفی را که خود نمی توانند یا نمی خواهند برعهده بگیرند، به گردن همسرشان می اندازند، درحالی که قرار نیست بعد از ازدواج، هیچ کدام از طرف های ارتباط شبیه به دیگری شود و فردیتشان از بین برود یا بار دیگری را به دوش بکشد. اگر کسی به جز آرامش و رشد انتظاری از ازدواج داشته باشد، رابطه ای که دارد، دیر یا زود، دچار مشکل خواهد شد.
ازدواج رابطه ای پیچیده است که نا خود آگاه فردی و جمعی دو طرف را به هم پیوند می زند؛ درواقع افراد با فرهنگ و خانوادۀ همسرشان هم ازدواج می کنند و باید به باور ها و آداب و رسوم آنها نیز احترام بگذارند؛ چراکه گذشته و نزدیکان تأثیر مهمی بر تفکر و عمل افراد دارند.
بر اساس نظام دل بستگی، همسر می تواند منبع دل بستگی جدیدی برای نابینایان و کم بینایان باشد و هر یک از دو طرفِ ارتباط، امکان دارد پایگاه امنیت و آرامش دیگری قرار بگیرند؛ در این صورت افراد شریک عاطفی و منبع دل بستگی شان را با هر شرایطی که دارد، می پذیرند و استقلالش را به رسمیت می شناسند، درحالی که اشخاص وابسته تنها به طرف مقابل خود عادت می کنند.
ازدواج رابطه ای عاطفی است که بر اساس تعهد، صمیمیت و هیجان بنا می شود. زوجین به یکدیگر وفادار هستند، در غم و شادی همدیگر را حمایت می کنند و از فانتزی های انگیزشی و هیجانی شور انگیز لذت می برند. درکل علایق و سلیقه های یکدیگر را در نظر می گیرند و باهم تجربه های عاطفی خوشایندی رقم می زنند. اگر یکی از این سه عنصر از بین برود، زندگی مشترک دچار خشکی، ملال و طلاق می شود.
از سوی دیگر در شرایط کنونی نسبتاً سنتی و غیرمدرن کشور، این افراد برای ازدواج کمتر می توانند انتخابی داشته باشند یا مورد انتخاب قرار بگیرند؛ چراکه در حال حاضر فضای جامعه و امکانات اجتماعی برای افراد نابینا و کم بینا به صورت کامل دسترس پذیر نیست و انتظارات و نقش های جنسیتی اجتماعی، به ویژه برای خانم ها در شرایط کنونی کشور، دیدن را مطالبه می کند و انجام وظایف خانوادگی و اجتماعی کم و زیاد نیاز به ادراک بینایی دارد. همچنین نابینایان و کم بینایان ایرانی به علت تصمیم ها و سیاست گذاری های داخلی و بین المللی، نمی توانند به صورت آزاد و گسترده به تمامی فناوری های نوین جهانی در زمینۀ نرم افزار و سخت افزار کمک توان بخشی دسترسی داشته باشند تا محدودیت های ناشی از معلولیت بینایی را در زندگی روزمرۀ خود کاهش دهند. این عوامل در کشور شرایطی را رقم می زند که شانس ازدواج افراد کم بینا بیشتر از نابینایان و آقایان بیشتر از خانم های با آسیب بینایی بشود. در همین راستا بررسی های غیر رسمی بیانگر آن است که آقایان کم بینا نسبت به همنوعانشان بیشتر ازدواج می کنند، اما متأسفانه خانم های نابینا معمولاً مجرد می مانند، مگر آنکه صفات و ویژگی های خاصی داشته باشند که آنها را از دیگران متمایز کند. آقایان نابینا و خانم های کم بینا هم کم و بیش شانس ازدواج مشابهی دارند.
اَشکال و گروه بندی ازدواج
آمار دقیق و رسمی ای در زمینۀ چگونگی ازدواج افراد نابینا و کم بینا وجود ندارد. تخمین های موجود هم از مشاهدات میدانی و آمار های محدود مراکز توان بخشی به دست می آید، ولی درکل علاقۀ همسرگزینی افراد نابینا و کم بینا را می توان به سه گروهِ برون گروهی، درون گروهی یا بین گروهی تقسیم کرد. در گروه اول، افراد نابینا یا کم بینا تمایل دارند که با اعضای بینا و غیرمعلول جامعه ازدواج کنند. به نظر می رسد این نوع ازدواج شرایط آرمانی بسیاری از نابینایان و کم بینایان است و بر اساس مشاهدات غیررسمی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص می دهد. همان گونه که گفته شد، در این نوع، آقایان نابینا و کم بینا بیشتر از خانم های دارای آسیب بینایی ازدواج می کنند.
در گروه دوم، افراد با آسیب بینایی با یکدیگر تشکیل خانواده می دهند که به سه شکلِ ازدواج کم بینا با کم بینا، ازدواج نابینا با کم بینا و ازدواج نابینا با نابینا دیده می شود. گاهی اوقات هم پیش می آید یک یا دو طرف رابطه هنگام ازدواج شرایط بینایی بهتری دارند، اما به علت پیش روندگی برخی از بیماری های چشمی و آسیب های بینایی، به مرور زمان دید آنها کمتر می شود. ازدواج افراد کم بینا با کم بینا بسیار رواج دارد و شاید از نظر فراوانی دومین جایگاه را دارد. تشکیل خانوادۀ افراد کم بینا با نابینا سومین شکل رایج ازدواج است. در این حالت هم مردان نابینا ترجیح می دهند با زنان کم بینا ازدواج کنند. ازدواج افراد نابینا با نابینا هم به عنوان چهارمین جایگاه فراوانی، مشاهده می شود.
در گروه سوم، افراد نابینا و کم بینا گرایش دارند تا با اشخاصی ازدواج کنند که معلولیتی به جز بینایی دارند. به نظر می رسد این نوع از ازدواج در بین افراد آسیب دیدۀ بینایی، کمترین میزان فراوانی را دارد. ظاهراً افراد دارای سایر معلولیت ها چندان استقبال نمی کنند با نابینایان و کم بینایان زندگی مشترک تشکیل بدهند. این موضوع شاید به خاطر مشکلات جانبی ای است که احتمال دارد با همراهی دو نفر با معلولیت متفاوت پیش بیاید.
آسیب شناسی اشکال ازدواج
درکل از نظر روانی ازدواج درون گروهی یا بین گروهی برای افراد با آسیب بینایی اطمینان خاطر و اعتماد به نفس به همراه دارد؛ چراکه میزان همدلی و همراهی بین دو طرف ارتباط بیشتر است و در بحبوحۀ مشکلات زندگی، هیچ کدام از آ نها حس سرباری یا برتری جویی نسبت به دیگری ندارد. در مقابل اگر افراد با آسیب بینایی با اشخاص بینا و حتی کسانی که دید بهتری نسبت به آنها دارند، خانواده تشکیل دهند، می توانند بیشتر از امکانات و لذت های دیداری استفاده کنند؛ به خاطر همین زوج هایی که هر دو کم بینا یا یکی کم بینا و دیگری نابینا هستند، در زندگی مشترکشان مشکلات کمتری دارند.
متأسفانه بیشترین آمار طلاق افراد با آسیب بینایی مربوط به ازدواج های برون گروهی است. با اینکه همسران بینا می توانند در تمامی امور دیداری کمک حال شریک نابینا یا کم بینایشان باشند، اما یک ناراحتی مزمن در چنین ازدواج هایی وجود دارد؛ افراد نابینا و کم بینا می ترسند که همسر بینایشان خود را برتر بداند و به خاطر مشکلات و محدودیت های ناشی از ندیدن خسته بشود یا آنها را سرزنش و تحقیر کند. همچنین نابینایان و کم بینایان معمولاً از خود می پرسند آیا از نظر ظاهری و جنسی جذاب هستند و می توانند نیاز های دیداری همسرانشان را برطرف کنند؛ بنابر این نگران خیانت و ترک همسران بینایشان هستند. کم پیش می آید که اعضای بینا و غیرمعلول جامعه بخواهند با نابینایان و کم بینایان ازدواج کنند، مگر آنکه دل بستگی عاطفی شدید بین دو طرف شکل گرفته باشد یا افراد با آسیب بینایی وضعیت مالی، شغلی و اجتماعی چشمگیری داشته باشند یا همسران بینا متعلق به خانواده هایی با سبک زندگی سنتی، سواد پایین تر از تحصیلات دانشگاهی، با وضعیت اقتصادی ضعیف و پرجمعیت از نظر خانوادگی باشند؛ علاوه بر این افراد بینایی هستند که جنبه های مذهبی و معنوی را در نظر می گیرند و به خاطر ثواب، حاضر می شوند که با این افراد ازدواج کنند. اگر اعتقادات مذهبی و عواطف معنوی موجود قوی باشد، این نوع ازدواج ها پابرجا می مانند، ولی نابینایان و کم بینایان همواره مجبورند خود را با همسران بینایشان هماهنگ کنند و شرایط زندگی مذهبی آنها را بپذیرند.
با توجه به شرایط کنونی کشور، ازدواج افراد نابینا با یکدیگر سخت ترین نوع ازدواج است و به مشکلات بسیاری برمی خورند. نبود بینایی در هر دو طرفِ ارتباط باعث می شود در زمینه هایی چون رفت و آمد در سطح جامعه، خانه داری، حفظ آراستگی و بهداشت فضای خانه و اعضای خانواده، تشخیص فساد مواد غذایی، غذا و دارو دادن به خردسالان و مراقبت از آنها در برابر خطرات احتمالی، مدیریت مباحث آموزشی فرزندان و … دشوار شود. از سویی زوج های نابینا با خطر انزوای اجتماعی مواجه هستند؛ چراکه در حالت عادی افراد نابینا جذابیت خاصی برای اعضای بینای جامعه ندارند و داوطلب نیستند با آنها ارتباطی داشته باشند. عموم جامعه فکر می کند تعامل با نابینایان همراه با گرفتاری و دردسر است، مگر آنکه این زوج نابینا ویژگی های خاصی داشته باشند. همچنین مشارکت و هم نوایی اجتماعی این افراد کمتر است. چون نمی بینند، موقعیت های بحرانی را درست و به موقع متوجه نمی شوند و به تبع آن در موقعیت های اجتماعی واکنش های جامعه پسند را نشان نمی دهند و نمی توانند در حل بحران ها، کمک حال دیگران باشند. نتیجۀ این مسئله فاصله گرفتن هرچه بیشتر سایر اعضای جامعه از زوج های نابینا خواهد بود. معمولاً نابینایانی می توانند بر این مشکلات غلبه کنند که به یکدیگر بسیار علاقه مندند، مجهز به انواع تجهیزات و نرم افزار های کمک توان بخشی هستند، تسلط کامل بر مهارت های زندگی و روزمره دارند و به خوبی با مهارت های ارتباطی آشنا هستند.
نابینایان و کم بینایانی هم که با سایر معلولان ازدواج می کنند، با اینکه کمتر درگیر نا کامی های ناشی از ندیدن هستند و آرامش و اعتماد به نفس بیشتری دارند، در زندگی خانوادگی خود با محدودیت هایی مواجه می شوند که مربوط به وضعیت جسمانی همسرانشان است؛ برای مثال انجام امور روزانۀ خانه، همسران دارای معلولیت جسمی حرکتی را زودتر خسته می کند یا افراد کم شنوا با مشکلات ارتباطی دست به گریبانند.
جدا از این مسائل با اینکه افراد نابینا و کم بینا شرایط و نیاز های خاصی دارند، هیچ خدمت مشخصی در کشور برای تشویق و تسهیل فرایند ازدواج آ نها نیست و ارگان های عمومی یا مخصوص افراد معلول هیچ حمایتی در این زمینه ندارند. این افراد تنها مشابه سایر اعضای جامعه می توانند از وام ازدواج بهره بگیرند.
راهبرد های بهبود کیفیت و بهداشت ازدواج
اقداماتی وجود دارد که می تواند وضعیت ازدواج افراد نابینا و کم بینا را بهبود بخشد و عامل تداوم زندگی مشترک و بهداشت روانی خانواده شان باشد. نیکوست این افراد سبک زندگی سنتی و باورها و نقش های کلیشه ای را کنار بگذارند و شیوۀ منحصر به فرد خود را پیدا کنند. بعد روی مهارت های زندگی روزمره مانند آشپزی و کار با اپلیکیشن ها مسلط شوند. همچنین از امکانات جدید تسهیل کنندۀ زندگی مانند لوازم آشپزخانه بهره بگیرند و از فناوری های کمک توان بخشی مانند صفحه خوان ها و درشت نمایی ها استفاده کنند، البته لازم است ابتدا یک شغل مناسب و استقلال مالی نسبی برای خود فراهم کنند. این مؤلفه ها، استقلال و اعتماد به نفس این افراد را افزایش می دهد.
افراد نابینا و کم بینا می توانند با گسترده کردن روابط اجتماعی شان، کم کم گزینه هایی برای ازدواج پیدا کنند، ولی باید فانتزی های خیالی را مانند ازدواج صرفاً با افراد بینا یا ثروتمند کنار بگذارند. این افراد می بایستی به دنبال کسانی باشند که ندیدن را تنها یک ویژگی فردی بدانند و تلاش کنند با دیگری رابطۀ عاطفی بسازند؛ چراکه روابط عاطفی شان معمولاً به ازدواج منجر می شود.
در این راستا آموزش و پرورش استثنایی، سازمان بهزیستی، مؤسسات و انجمن های مخصوص آسیب بینایی هم می توانند در زمینۀ پرورش و توان بخشی افراد نابینا و کم بینا فعال تر بشوند و انواع مهارت های زندگی را به آنها آموزش دهند. همچنین رسانه های جمعی ظرفیت آن را دارند که برنامه های آگاهی بخش دربارۀ شناخت واقعی نقاط قوت و ضعف افراد نابینا و کم بینا بسازند و نگرش عموم جامعه را تغییر بدهند.