نویسنده: مسعود طاهریان
منبع: بیست و سومین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
استعداد توانایی ذاتی فرد برای عملکرد برجسته در حوزه ای خاص است. برخلاف دانش و مهارت های آموخته شده که از طریق تمرین به دست می آیند، استعداد ظرفیت ویژۀ فرد برای پیشرفت نسبتاً سریع در حوزۀ مربوط و توانایی دستیابی به سطح عملکرد بالاتر از متوسط است؛ بنابراین کشف و پرورش استعداد های افراد نابینا و کم بینا نخستین قدم برای هرگونه توانمند سازی آموزشی و حرفه ای محسوب می شود و به آنها کمک می کند تا در رشته ای مشخص به خود شکوفایی برسند و زندگی مستقل و کارآمدی داشته باشند.
زمینۀ آموزشی و وضعیت شغلی کنونی افراد نابینا و کم بینا
توانمند سازی به معنای قدرت بخشیدن و دادن آزادی عمل به افراد برای ادارۀ خود و اضافه کردن توانایی از طریق مداخلۀ محیطی و فرایندی به منظور رسیدن به سازگاری و هماهنگی بیشتر با شرایط موجود است. با در نظر گرفتن نظام آموزشی، فرهنگی و اقتصادی کنونی کشور، افراد نابینا و کم بینا به سمت حوزه هایی هدایت می شوند که به حداقل اقدام های توان بخشی نیاز دارند. کم پیش می آید که دانش آموزان با آسیب بینایی بتوانند در رشته هایی، به جز علوم انسانی تحصیل کنند، مگر آنکه خانواده شان توان مالی و اصرار لازم برای ثبت نام در مدارس غیر انتفاعی را داشته باشند. در سال های اخیر رشتۀ موسیقی در حوزۀ هنر و رشتۀ خدمات اداری در حوزۀ کاردانِش، به آموزش رسمی نابینایان و کم بینایان اضافه شده است، اما برای این افراد امکان تحصیل در سایر رشته های غیر نظری دورۀ متوسطۀ دوم وجود ندارد و مباحث عملی و دیداری دروسی مانند ریاضی یا علوم، حتی در دوره های تحصیلی پایین تر، برای آنها خلاصه یا حذف می شود.
رایگان شدن آموزش عالی بر اساس مادۀ 9 قانون حمایت از حقوق معلولان، سواد و موفقیت تحصیلی افراد نابینا و کم بینا را به طور معنا داری کاهش داده است. این افراد دیگر با نسبت کمتری در دانشگاه های دولتی پذیرفته می شوند. از سوی دیگر، معمولاً این افراد در رشته های دانشگاهی خاصی مانند حقوق، روان شناسی، علوم اجتماعی، علوم سیاسی، ادبیات فارسی، الهیات و زبان های خارجی تحصیل می کنند و مجبورند در سازمان های خدماتی مانند آموزش و پرورش، بهزیستی، سازمان زندان ها و تأمین اجتماعی استخدام شوند. ظرفیت بازار کار در این حوزه ها محدود است و آیندۀ شغلی این متقاضيان را در ابهام قرار می دهد. اگر این افراد با تلاش شخصی و حمایت خانواده در رشته های دانشگاهی غیر نظری مثل فیزیوتراپی یا مهندسی کامپیوتر پذیرفته شوند، اجازۀ ثبت نام نمی گیرند. اگر هم بتوانند تحصیل را به پایان برسانند، پیدا کردن شغل و قبولی در مصاحبه های شغلی در آن زمینه ها برایشان بسیار دشوار خواهد بود. همچنین امکان فراگیری هیچ حرفه ای برای افراد با آسیب بینایی در بستر آموزش رسمی و غیررسمی کشور وجود ندارد و بدون تحصیلات دانشگاهی، نمی توانند در بیشتر موارد شغلی پیدا کنند. وجود خدمات ویژه مانند ضبط کتاب های درسی برای دانشجویان با آسیب بینایی در برخی دانشگاه ها مانند دانشگاه تهران باعث می شود که علاقه ها و توانایی های این افراد در انتخاب رشته، قربانی شرایط و امکانات محیطی شود.
در عرصۀ اشتغال هم افراد نابینا و کم بینا وضعیت بسیار نا بسامانی دارند و چون توانمندی های این افراد برای جامعه شناخته شده نیست و کلیشۀ ذهنیِ نا توانی دربارۀ آنها به طور گسترده وجود دارد، کارفرمایان به آنها اعتماد نمی کنند و رغبتی به استخدامشان ندارند.
تنگنا های آموزشی و هدایت تحصیلی افراد نابینا و کم بینا
دانشگاه ها رشتۀ تخصصی تربیت معلم برای آموزش دانش آموزان نابینا و کم بینا ندارند و دانشجویان با گروه های استثنایی به صورت عمومی آشنا می شوند. مربیانی که باید برای این افراد تدریس کنند، آموزش های عملی و دوره های کارورزی محدودی سپری کرده اند. همچنین استخدام و حقوق از زمان ورود به دانشگاه فرهنگیان، نیاز درونی دانشجویان معلم را برای فعالیت های علمی پژوهشی کاهش می دهد؛ علاوه بر این گزینش علمی و تخصصی کافی برای معلمان در بدو ورود و ضمن خدمت انجام نمی شود و مباحث عقیدتی سیاسی اهمیت بیشتری دارد. این موارد می تواند جذب افراد بدون استعداد تدریس و ناآشنا با چالش های آسیب بینایی را به دنبال داشته باشد. پایین بودن حقوق معلمان نسبت به کارکنان سایر وزارتخانه ها نیز مشکلات را بُغرنج تر می کند؛ درنتیجه مربیانی که باید به افراد نابینا و کم بینا آموزش دهند، چندان مهارت و هنر آموزش، خلاقیت و انگیزۀ لازم را ندارند.
چالش دیگر در مدارس، برنامۀ آموزشی تکراری و یکپارچه برای تمام دانش آموزان با استعداد های متنوع است. این برنامۀ آموزشی محتوای غیر کاربردی، جزئی و انتزاعی دارد که با نیازها و علاقه های دانش آموزان سازگار نیست. دیگر چالش، دسترس پذیر نبودن آزمون های سنجش است. این آزمون ها معمولاً به صورت کتبی و دیداری برگزار می شوند که برای افراد نابینا و کم بینا مناسب نیست. همچنین سواد و حوصلۀ منشی آزمون های سنجش ممکن است مانع قبولی این افراد باشد. چالش دیگر، بی توجهی به پیشنهاد های افراد متخصص است. این افراد می توانند راهکارهایی برای بهبود برنامۀ آموزشی، استفاده از فناوری های کمکی و…ارائه دهند، اما مسئولان از این پیشنهادها غافل می شوند و به جای آن، فرصت های مطالعاتی را به سفرهای تفریحی و طرح های پژوهشی را به اقدام های تشریفاتی تبدیل می کنند!
مشکل دیگر، به ویژه در مدارس استثنایی، قوانین محدودکنندۀ حدنصاب تعداد دانش آموزان برای اختصاص دادن نیرو های کاری در زمینه هایی مانند مربی پرورشی و بهداشت، مشاور، معاون آموزشی و پرورشی، کاردرمان، گفتار درمان و…است که باعث می شود ظرفیت های مدارس مانند سالن ورزشی و اتاق معاینه، خالی بماند. پایین بودن تعداد کلاس ها در مدارس استثنایی هم معلمان را مجبور می کند برای پر کردن ساعات موظفی در دروسی تدریس کنند که تخصصی در آنها ندارند. این مسائل می تواند افراد نابینا و کم بینا را در انتخاب مسیر تحصیلی و شغلی با مشکلات جدی رو به رو کند.
ارگان های مثمر ثمر در استعداد یابی افراد نابینا و کم بینا
سازمان آموزش و پرورش استثنایی متولی امور آموزشی دانش آموزان نابینا و کم بینا است و می تواند اصلی ترین ارگانی باشد که در زمینۀ پرورش استعداد های این افراد نقش آفرینی کند. این سازمان باید در نمودار اداری خود دفتری را اضافه کند که وظیفۀ آن تنها کشف و پرورش استعداد های دانش آموزان با نیاز های ویژه باشد، حتی این دفتر می تواند با همکاری سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان وزارت آموزش و پرورش دایر شود که در حال حاضر صرفاً بر امور تحصیلی دانش آموزان با بهرۀ هوشی بالا نظارت دارد. کارشناسان این دفتر باید در کنار مربیان نظارت کنند تا در مدارس، بستر آموزش دانش آموزانی که در رشته های خاص مانند هنر های نمایشی یا علوم کامپیوتر استعداد دارند، فراهم شود. اقدام های این دفتر در رابطه با دانش آموزان نابینا و کم بینا می تواند شامل این موارد باشد.
شناسایی رشته های جدید آموزشی و شغلی مطابق استعدادهای افراد
مناسب سازی محتوای آموزشی
دسترس پذیر کردن آزمون های سنجش با دادن منشی تخصصی یا بریل کردن پرسش ها
برنامه ریزی تدریس مباحث دیداری و عملی
فراهم کردن فرصت های مطالعاتی برای کارشناسان برنامه ریزی در مراکز آموزشی و توان بخشی بین المللی
تأمین و تربیت نیروی انسانی متخصص برای آموزش مباحث
معرفی انواع رشته های تحصیلی و شغلی به دانش آموزان در محتوای درسی
جدیت در اجرای آزمون های رغبت و توانایی در مدرسه
مشاهدۀ رغبت و توانایی دانش آموزان در موقعیت های واقعی و عملی مانند بازی، فعالیت تشکلی و داوطلبانه، مسابقه، جشنواره و المپیاد
از سویی مربیان مدارس باید دانش و مهارت های خود را به روز نگه دارند و شرایط جامعه و فناوری های جدید را رصد کنند تا بتوانند ظرفیت های آموزشی و شغلی نوین را به شاگردانشان معرفی کنند. برای ملموس کردن و مجسم سازی محتوای آموزشی هم باید از مدل سازی و آزمایش عملی و طرح های برجسته و فناوری های کمکی روز بهره بگیرند. همچنین مدیران مدارس باید تنخواه داشته باشند تا بتوانند هزینۀ اضافه کاری کارشناسان و مربیان را پرداخت کنند و انواع فعالیت های فوق برنامه راه بیندازند. به این شکل بسترهای آموزشی متنوع ایجاد می شود و دانش آموزان حق انتخاب و مشارکت بیشتری پیدا می کنند.
معاونت توان بخشی سازمان بهزیستی ارگان دیگری است که می تواند با انجام اقدام هایی، استعدادهای افراد نابینا و کم بینا را کشف کنند و پرورش دهد، ازجمله با کمک رسانه های جمعی، به والدین و جامعه کمک کنند تا به شناختی واقعی در زمینۀ توانمندی های این افراد برسند؛ مشوق هایی مانند وام یا معافیت مالیاتی و بیمه ای برای کارفرمایان در نظر بگیرد تا بازار کار را به استخدام افراد معلول ترغیب کند؛ با اختیار گذاشتن حمایت هایی مانند وام خود اشتغالی، معرفی بازار مصرف محصولات و دادن تجهیزات کمکی، افراد نابینا و کم بینا را برای راه اندازی شرکت های نوآفرین و تشکیل شرکت های تعاونی کوچک و زود بازده اقتصادی تشویق کند؛ حداقل نصف شهریۀ دانشگاه آزاد را به دانشجویان دانشگاه های دولتی بپردازد تا کیفیت سواد در جامعۀ هدف ارتقا پیدا کند؛ فرصت های آموزشی و مشاغل مناسب سازی شده را به اطلاع این افراد برساند؛ با تهیۀ دستورالعمل و دادن مشاوره، اهداف رفتاری را در فضاهای شغلی دسترس پذیر کند و در فرایند استعدادیابی، به بسیج سایر ارگان ها بپردازد؛ علاوه بر اینها باید روند دیوان سالاری را در زمینۀ دسترسی به حمایت های راه اندازی کسب و کار اصلاح کند و با اختصاص دادن حمایت های جداگانه و امتیاز ویژه برای افراد بااستعداد، صف های انتظار و ازدحام درخواست ها را از بین ببرد.
سازمان آموزش فنی و حرفه ای هم یکی از نهادهایی است که در سال های اخیر آمادگی خود را برای توان بخشی آموزشی و شغلی افراد نابینا و کم بینا اعلام کرده است. این سازمان می تواند با برگزاری دوره های مهارتی مناسب، زمینه های لازم برای ورود این افراد را به بازار کار و اشتغال فراهم کند، در صورتی که هنوز نمی داند توانمندی ها و نیازهای این گروه چیست و چگونه می تواند دروس فنی و حرفه ای را به آنها آموزش دهد! لازم است این سازمان به منظور توسعۀ فعالیت های استعدادیابی و تهیۀ منابع و دوره های مناسب سازی شده همکاری های گسترده ای را با سایر نهادهای دولتی و خصوصی مربوط داشته باشد.
سازمان های مردم نهاد فعال در حوزۀ آسیب بینایی هم می توانند با وارد شدن به عرصۀ مشاورۀ شغلی و تحصیلی، خانواده ها و افراد نابینا و کم بینا را در انتخاب مسیر مناسب راهنمایی کنند. همچنین خوب است این ارگان ها با همکاری مدارس به این افراد ظرفیت های نوین فضای مجازی را در ایجاد مشاغل خویش فرما و برندسازی شخصی آموزش دهند.
راه حل هایی برای خانواده ها و افراد نابینا و کم بینا
استعدادیابی فرایندی چندجانبه است که نیاز به اقدام های شخصی هم دارد، ازجمله افراد نابینا و کم بینا باید واقع بین باشند و از تلۀ اثبات و زندگی مطابق میل دیگران دوری کنند؛ آنها باید از تفکر قالبی رها شوند و با تقویت تفکر نقاد و خلاق، جسارت فرا رفتن از مرزهای گذشتگان را پیدا کنند؛ آنها باید با مشاغل و رشته های تحصیلی آشنا شوند و برای این منظور، خواندن و شنیدن خاطرات و زندگی نامۀ افراد شاغل در مشاغل مختلف را راهنمای خود بدانند و مطالعه را در برنامۀ روزانۀ خود قرار بدهند؛ انجام فعالیت های داوطلبانه و گروهی را برای محک توانایی ها و رسیدن به لذت مفید بودن جدی بگیرند؛ مهارت های هنری را برای پرورش قدرت تخیل و چهارچوب شکنی بیاموزند؛ مشتاق یادگیری باشند و پول خرج کردن برای فراگیری را به عنوان سرمایه گذاری در نظر بگیرند؛ باید مهارت های عمومی مانند فن بیان، مهارت های کلامی و زبان بدن، زبان انگلیسی، کار با عصای سفید، کاربری کامپیوتر، استفاده از تجهیزات و نرم افزارهای روز را فرا بگیرند و درنهایت باید منظم و صبور باشند. والدین نیز نقش مهمی در استعدادیابی فرزندانشان دارند. آنها باید کلیشه ناتوانی و حمایت افراطی را کنار بگذارند و استعداد های فرزندانشان را سرکوب نکنند؛ به فرزندانشان آزادی عمل بدهند و مسئولیت برخی کارها را به آنها بسپارند؛ علاقه های آنها را ببینند و دغدغه هایشان را بشنوند؛ بستر پرورش استعدادها را با ثبت نام در دوره های آموزشی فراهم نمایند و علاوه بر اینها با ایجاد فرصت کسب در آمد و موفقیت عملی، فرزندانشان را تشویق کنند.