نویسنده: امین عرب
منبع: دوازدهمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
در جامعه امروز، افراد با آسیب بینایی مشکلات زیادی را تجربه می کنند که بسیاری از آنها مستقیماً ناشی از شرایط جسمی این گروه نیست؛ بلکه ناشی از محدودیت هایی است که ساختار های اجتماعی بر آنان تحمیل کرده است. انتظار می رود این افراد در جهت رفع این چالش ها و تبعیض های موجود، به شناسایی مشکلات و یافتن راهکار های مناسب برای مطالبه حقوق و رفع موانع بپردازند؛ اما در بسیاری از موارد آنها در قبال مسائلشان منفعلانه عمل می کنند و در خصوص حقوق پایمال شده، سکوت پیش می گیرند. ریشه یابی این امر از موضوع بحث ما خارج است؛ اما یکی از عوامل انفعال هر فرد یا گروه را می توان در عدم پرورش تفکر انتقادی جست و جو کرد.
تفکر انتقادی یکی از مهارت های دهگانه زندگی است که سازمان بهداشت جهانی (WHO) بر فراگیری آن تاکید دارد. با توجه به آنچه گفته شد، فراگیری این مهارت در افراد با آسیب بینایی می تواند تأثیر شایانی بر زندگی آنان بگذارد. متأسفانه در نظام آموزش و پرورش کشور ما، نه تنها به پرورش این مهارت توجهی نشده؛ بلکه اندک توانایی هر فرد در این زمینه نیز سرکوب می شود. آموزش تخصصی تفکر انتقادی به دست معلمان معمولی امکان پذیر نیست و نیازمند مدرسان متخصص این حوزه است. در این نوشته ابتدا به ارائه تعریفی از تفکر انتقادی می پردازیم و هرچند آموزش مهارت از توان این نوشته خارج است، در ادامه راهکار هایی را برای استفاده از آن در حل مسئله برای افراد با آسیب بینایی پیشنهاد خواهیم کرد.
تفکر انتقادی چیست؟
تعاریف مختلفی از تفکر انتقادی وجود دارد؛ زیرا مفهومی چند بعدی است. در اینجا تعریف جان دیویی را که از وی به عنوان پدر تفکر انتقادی مدرن یاد می شود، نقل می کنیم: «بررسی فعال، پایدار و دقیق یک باور یا صورتی مفروض از دانش در پرتو زمینه های پشتیبان و نتایج بعدی آن.» منظور از فعال بودن این است که ایده ها و اطلاعات از کس دیگری گرفته نشده باشد (که به آن پردازش منفعل می گوییم)، در عوض، فرد باید خودش بیندیشد، سؤال مطرح کند و به جمع آوری اطلاعات بپردازد. منظور از پایداری و دقیق بودن این است که بدون فکر کردن دربارۀ چیزی به نتیجه گیری ناگهانی نپردازیم.
یک استراتژی ساختار یافته برای استفاده از تفکر انتقادی در حل مسئله
مشکل را شناسایی کنید.
اولین مسئله این است که مشخص شود آیا مشکلی وجود دارد یا نه. گاهی اوقات وقتی به موضوع پیش رو فکر کنیم، ممکن است به این نتیجه برسیم که اصلاً مشکلی وجود ندارد و صرفاً یک کج فهمی در کار است. اگر این طور است که هیچ؛ در غیر این صورت، با بررسی اطلاعات مربوط دقیقاً مشخص کنید که مشکل چیست. گاهی تقسیم کردن مشکل به بخش های کوچکتر و قابل کنترل می تواند به شناسایی جزئیات بیشتر در مورد اصل مشکل و سردرگم نشدن شما کمک کند.
مشکل را تحلیل کنید.
از زوایای مختلف به آن نگاه کنید. هنگامی که مشکل شناسایی شد، برای تجزیه و تحلیل از منظر های مختلف به آن بنگرید. آیا قابل حل است؟ آیا به تنهایی از پس آن بر می آیید یا نیاز به کمک دیگران دارید؟ گاهی اوقات با نگاه کردن به یک مشکل از زوایای مختلف، می توان آن را واضح تر دید. هرگونه سوگیری یا دیدگاه محدودی را که نیاز به گسترش دارد، پیدا کنید و در نظر بگیرید. تفکر انتقادی در مورد کنجکاوی، انعطاف پذیری و حفظ ذهن باز است؛ لذا شواهد، توضیحات و یافته های جدید را بپذیرید.
از راه بارش فکری چندین راهکار ارائه دهید.
مشکلات را می توان به روش های مختلفی حل کرد. با استفاده از بارش فکری، فهرستی از چندین راه حل ممکن تهیه کنید. هر چیزی که به ذهنتان می رسد را در فهرست بگذارید و سپس فهرست را مرور و آن را به بهترین گزینه های ممکن محدود کنید. داشتن چندین گزینه قابل اجرا منجر به دستیابی به بهترین نتایج می شود. به جای احساسات، به عقل تکیه کنید. گاهی اندکی استراحت ذهنی و بازگشت مجدد به مشکل می تواند به یافتن راهکار های بهتر کمک کند.
از راهکار های موجود مناسب ترین را انتخاب کنید.
فهرست راه حل های ممکن را مرور کنید. موقعیت های مختلف، راه حل های متفاوتی را می طلبد. آنچه در یک موقعیت کار می کند، ممکن است برای موقعیت مشابه مناسب نباشد. برای تعیین اینکه کدام راه حل، مشکل را بهتر برطرف می کند، زمان بگذارید. یک راه حل همه مشکلات را حل نمی کند. از قضاوت های عجولانه بپرهیزید و در صورت لزوم اطلاعات را مجدداً ارزیابی کنید. مزایا و معایب هر راه حل را بررسی کنید و اینکه هر کدام چه پیامد هایی می تواند داشته باشد.
اقدام کنید. یک راه حل را اجرا کنید.
هر مشکلی راه حلی دارد؛ حتی اگر این باشد که شرایط را بپذیریم و ادامه دهیم. به این بیندیشید که چگونه می توان راهکار را بهبود داد. به جای اینکه به مشکلات به عنوان موانع غیر قابل عبور نگاه کنید، آنها را فرصتی برای تقویت تفکر انتقادی و مهارت های حل مسئله در نظر بگیرید. حل شدن هر مشکل اعتماد به نفس و عزت نفس را افزایش می دهد. مهارت خود سازماندهی به فرد با آسیب بینایی کنترل بیشتری در انتخاب ها و زندگی می دهد. این مهارت اضطراب فرد را کاهش و توانایی او را در استفاده از مهارت هایی چون جهت یابی و تحرک بهبود می دهد.
استراتژی هایی برای بهبود تفکر انتقادی
طراحی اهداف بلندمدت
برنامه ریزی برای آینده و نگاه به آن برای همه مهم است. این مهارتی است که می تواند در مردم تشویق و آموخته شود.
تحلیل
توانایی تجزیه و تحلیل گزینه ها، خطرات و نظرات، در آینده در بسیاری از موقعیت ها کمک خواهد کرد. این مهارت را می توان با ارائه یک موقعیت مرتبط و درخواست برای تجزیه و تحلیل و مقایسه گزینه های مختلف تمرین کرد.
پیش بینی پیامد ها
افراد همچنین باید از پیامد های تصمیمات آگاهی داشته باشند. این مهارت در زندگی روزمره بسیار کار آمد است.
طرح سؤالاتی که نمی توان با یک بله یا نه ساده به آنها پاسخ داد
لحظه ای به سؤالاتی که مطرح می شوند فکر کنید. آیا پاسخ آنها فقط یک بله یا خیر ساده است؟ نحوه پرسش گری تان را تغییر دهید. به جای اینکه بپرسید «آیا آسمان آبی است؟»، بهتر است بپرسید «چرا آسمان آبی است؟». ایجاد تغییر کوچکی در سؤال آن را از پرسشی ساده به پرسشی که باید دربارۀ آن فکر کرد تبدیل می کند.
مرتبط کردن سؤالات به رویداد های واقعی زندگی
زندگی در هر مرحله فرصت هایی برای تفکر انتقادی فراهم می کند. شنیدن اخبار بعد از ظهر، خواندن روزنامه یا حتی تعامل با افرادی که در یک مرکز خرید تردد می کنند، فرصت زیادی برای طرح سؤالات و بحث های آزاد فراهم می کند. پرسش هایی مانند «به نظر شما آن شخص به چه فکر می کند؟» یا «اگر شما جای او بودید چه می کردید» یا «این کار چه سودی برای او دارد؟» یا «آن موقعیت چه پیامد هایی می تواند داشته باشد؟».
پرسش هایی از این دست تفکر شما را عمیق تر می کند و نیز باعث می شود که به این بیندیشید که اگر در موقعیت خاصی قرار بگیرید، چگونه عمل می کنید.
یادگیری چگونگی مرتب کردن اطلاعات
بخش بزرگی از تفکر انتقادی دانستن چگونگی تشریح اطلاعات گسترده است. شما باید بدانید که چه اطلاعاتی برای شکل دادن به دیدگاهتان حیاتی اند و کدام اطلاعات اضافه اند. شما باید بدانید که چگونه اطلاعاتی که به شما داده شده را بخوانید و حقایق مفید و مرتبط با موضوع خود را بیابید.
اگر معلم دانش آموزان با آسیب بینایی هستید
دانش آموزان ممکن است تصور نادرستی از آنچه می خوانند در ذهن داشته باشند. اگر متوجه شدید که خط فکری آنها غیر واقعی است، با آنان در این مورد گفت وگو کنید. وقتی به دانش آموزان اطلاعاتی می دهید که آن را نمی دانستند یا در مورد اشتباه بودن فرض هایشان توضیح می دهید، با این کار افق دید و دانش آنها را گسترش می دهید؛ بنابراین هرگز چنین فرصتی را از دست ندهید.
روایت داستان های مناسب یا استفاده از اتفاقات چالش بر انگیز روزمره می توانند خوراک مناسبی را برای شکل گیری بحث و گفت وگو به منظور تقویت تفکر انتقادی فراهم کنند؛ لذا می توانید در کلاس هایتان از این ابزار ها استفاده کنید.