نویسنده: امین عرب
منبع: هفتمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
فشردن چشم، تکان دادن سر، چرخش به دور خود، تکان خوردن پاندولی، ضربه زدن با پا ها، بازی کردن مداوم با انگشتان، خم کردن سر و بسیاری از حرکات مشابه برای افراد نابینا رفتار هایی آشنایند. ممکن است چنین رفتار هایی را در اطرافیان دیده یا خودتان آن را تجربه کرده باشید. حتی شاید در حال حاضر با چنین رفتار هایی دست به گریبانید و دنبال راهی برای کنترل آنها می گردید. رهایی از این رفتار ها که تأثیر منفی بسزایی در ارتباطات اجتماعی می گذارند، دغدغۀ بسیاری از افراد نابینا و خانواده ها و مربیان آنهاست.
خواندن تجربیات سارا بلیک لاروس، مدرس دانشگاه اندرسون، می تواند به آگاهی شما در این زمینه بیفزاید و در کنترل این رفتار، راهکار هایی را در اختیارتان بگذارد. هرچند تمرکز متن بر کودکان است؛ اما بزرگ سالان نیز می توانند با ایجاد تغییرات لازم و کمک گرفتن از اطرافیان، از تکنیک های گفته شده استفاده کنند.
***
این جمله را ۲۵ بار نوشته بودم: «من دیگر دستم را در چشمم فرو نمی کنم.» هنوز ۴۷۵ بار باقی مانده بود؛ یعنی نوزده صفحه دیگر. باید تمام شب را بیدار می ماندم.
کاغذی دیگر در ماشین تایپ بریل گذاشتم و ۲۵ بار دیگر نوشتم. خشم در وجودم موج می زد. باید راهی برای ترک این عادت قدیمی پیدا می کردم.
در پایان چهارمین صفحه، شروع به گریه کردم. من نمی توانستم تند بنویسم. می خواستم این کار عذاب آور زودتر تمام شود و در عین حال از وضع موجود شرمگین بودم. من برای چیزی تنبیه می شدم که هر چقدر هم می خواستم، نمی توانستم کنترلش کنم. پدر و مادرم نمی دانستند روزی چند بار خودم را به خاطر این رفتار سرزنش می کنم. به خودم می گفتم: «باز که داری این کار را می کنی احمق! مگر قرار نبود تکرارش نکنی!»
پایان آن شب را یادم نیست. فکر کنم مادرم آخر تسلیم شد و اجازه داد بعد از رسیدن به صدمین جمله، دست از کار بکشم. هفده سال گذشت تا توانستم بر این عادت غلبه کنم.
این عادت معمولاً به عنوان فشار دادن چشم شناخته می شود. به کرات دیده ام که والدین سؤالات مشابهی را در این زمینه مطرح می کنند: «چگونه می توانم فرزندم را از فشردن چشم هایش منع کنم؟ آیا این عادت خطرناک است؟» در مورد سایر رفتار ها کمتر سؤالات مشابهی می بینم.
کودکان نابینا اغلب رفتار هایی از خود نشان می دهند که نوعی تحریک را برای آنان فراهم می کند یا آنها را قادر می سازد که به نحوی ارتباط برقرار کنند. این رفتار ها به قدری رایج اند که به آنها برچسب رفتار های نابیناییداده شده است.
در این نوشته چند راهبرد برای کمک به کودکان در اصلاح این رفتار ها پیشنهاد خواهم کرد. با این حال می خواهم بر واقعیت دیگری نیز تأکید کنم: هر رفتاری را که یک کودک نابینا نشان می دهد، نمی توان در گروه رفتار های نابینایی طبقه بندی کرد. برخی رفتار ها مانند گاز گرفتن و بهانه گیری، معمولاً در سطح مشخصی از رشد کودکان دیده می شود. هنگام پرداختن به مشکلات رفتاری هر کودک، مهم است که به علت و نتیجه آن رفتار فکر کنید.
فشردن چشم
نظرات در مورد تأثیر فشردن چشم متفاوت است. این کار اغلب باعث می شود چشم ها فرو رفته به نظر برسند؛ اما من به عنوان کسی که سال ها این کار را انجام داده است، متقاعد نشده ام که برای چشم خطرناک باشد. این موضوع احتمالاً به میزان فشاری که فرد وارد می کند بستگی دارد. من هرگز فشار زیادی وارد نکرده ام و هیچ مطالعه ای نیست که ثابت کند اگر چشمانم را فشار نمی دادم، همین وضعیت را تجربه می کردم یا خیر. ممکن است فردی بر اثر مالش یا فشار دادن دست های کثیف، به عفونت چشم مبتلا شود؛ اما تا کنون این اتفاق برای هیچ یک از آشنایان من نیفتاده است.
بزرگترین مشکل فشردن چشم این است که از نظر اجتماعی غیر قابل قبول تلقی می شود. این کاری نیست که اکثر مردم انجام دهند؛ حتی اگر همان قدر که ناخن جویدن برای دیگران عادی است، فشردن چشم برای فرد نابینا عادی باشد. این رفتاری نیست که فرد نابینا آگاهانه انجام دهد و دلیل دشواری متوقف کردن آن همین است.
بسیاری از کودکان نابینا فشردن چشم را قبل از تولد یک سالگی شان شروع می کنند. این رفتار ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد. در جایی خوانده ام که بعضی از کودکان به خاطر درد چشمشان این کار را انجام می دهند. یک توضیح رایج این است که فشردن چشم باعث تحریک شبکیه می شود، به طوری که کودک جرقه های نور را می بیند. من چنین تجربه ای را به یاد ندارم و مثل خیلی ها نمی توانم علت این رفتار را شناسایی کنم یا توضیح دهم.
بسیاری از کودکان هنگام خستگی یا ناراحتی بیشتر، چشمانشان را فشار می دهند. من توصیه می کنم والدین و مراقبان، این زمان ها را برای خاموش کردن رفتار انتخاب نکنند؛ چون کودک به علت دیگری تحت فشار است و پرداختن به این موضوع می تواند فشار مضاعفی را بر کودک وارد کند.
توصیه من برای جلوگیری از فشردن چشم این است که به کودک کمک کنید تا از اعضای بدن خود و ارتباط آنها با یکدیگر آگاه شود. یکی از خانواده ها تجربه موفقی در استفاده از یاد آوری های کلامی داشته که در ابتدا با تذکرات فیزیکی همراه بوده است. «دست ها پایین»، جمله ای است که آنها استفاده می کنند. من به خانواده های دیگر پیشنهاد کرده ام که از علامتی مانند «دستانت کجایند؟» استفاده کنند. این جمله ممکن است کودک را تشویق کند بیشتر در مورد آنچه دستانش انجام می دهند و اینکه آیا این یک فعالیت مناسب است یا خیر، فکر کنند. مزیت چنین سؤالی این است که می توان از آن در مواقع دیگری نیز استفاده کرد که دست ها درگیر فعالیت های مناسبند. این به کودک کمک می کند تا احساس مثبتی نسبت به خود داشته باشد و سؤال نقش کنترل گر را ایفا کند نه تنبیه. علاوه بر این، «دستانت کجایند؟» می تواند برای کنترل رفتار های دیگری که ممکن است همراه یا به جای فشردن چشم رخ دهند نیز استفاده شود.
تکان خوردن
تکان خوردن از دیگر رفتار های رایج در کودکان نابیناست. برخی محققان معتقدند این رفتار پاسخی است به نیاز به تحریک دهلیزی و ناتوانی در حرکت آزادانه در محیط که علت آن محافظت بیش از حد، ناتوانی مراقبان در تشویق به تحرک یا محدودیت حرکت ناشی از مشکلات پزشکی است. آگاهی از اعضای بدن به فرد کودک یا بزرگ سال کمک می کند که در حذف این رفتار همانند فشردن چشم موفق شود. علاوه بر این، فرد باید رفتار حذف شده را با شکل مناسبی از تحریک دهلیزی جایگزین کند.
چرخیدن
چرخیدن از دیگر رفتار هایی است که در کودکان نابینا دیده می شود. این رفتار کاربرد های متفاوتی دارد. من هنگام چرخیدن، از مشاهده اجسامی که حرکت می کردند و همچنین با باز کردن دستانم از احساس باد لذت می بردم. کودکان بینا نیز از چرخیدن لذت می برند. تفاوت آنجاست که کودک بینا بیشتر می تواند از وسائل مناسب مثل چرخ و فلک یا تایر بازی برای ارضای میل خود به چرخیدن استفاده کند؛ اما چون ابزار مناسب به راحتی برای کودک نابینا در دسترس نیست، از آنچه در دسترس است یعنی بدن خودش استفاده می کند. کودکان نابینا نیز همانند سایر کودکان به فعالیت هایی مثل دویدن، پریدن و کوهنوردی نیاز دارند و می توانند بسته به توانایی های فردی شان و ایمنی محیط و در صورت نیاز با ایجاد تغییر، در این فعالیت ها شرکت کنند.
اهمیت آموزش رفتار های مناسب
هنگام حذف هر رفتاری که از نظر اجتماعی نامناسب است، والدین و سایر مراقبان باید به خاطر داشته باشند که این رفتار هدفی را برای کودک دنبال می کند و باید با رفتار قابل قبولی جایگزین شود که در خدمت همان هدف باشد یا نیاز به رفتار مشکل ساز را از بین ببرد. در مورد فشردن چشم، نگه داشتن دست های کودک یا ممکن است باعث کاهش تمایل وی به این رفتار شود یا نشود.
انتخاب راه های مقابله
هنگامی که یک رفتار نامناسب پایدار است، مراقبان باید راهکار های خود را عاقلانه انتخاب کنند. در مواردی بهتر است برای پیشگیری از شدت یافتن رفتار، در اوایل بروز، سعی در مقابله با آن کرد؛ حال آنکه در برخی موارد بهتر است صبر کرد تا کودک به سنی برسد که بتواند در به کار گیری راهبرد ها همکاری و مشارکت کند.