نویسنده: مسعود طاهریان
منبع: بیستمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
مقدمه
برای بسیاری از اعضای بینای جامعه سؤال است که افراد نابینا و کم بینا چطور می توانند کتاب بخوانند، حتی برخی از افراد با آسیب بینایی هم درست نمی دانند چه راه هایی برای رفع نیازهای مطالعاتی شان وجود دارد. در ادامه راه های مختلف دسترسی افراد نابینا و کم بینا به انواع منابع مطالعاتی، معرفی می شود؛ چراکه امروزه بیش از پیش با پیشرفت فناوری و امکانات، مطالب قابل استفادۀ گسترده ای برای افراد با آسیب بینایی در دسترس هستند. در این راستا گروه خدمات کتابداری برای کودکان نابینا و کم بینای شورای کتاب کودک، یک فیلم آموزشی آماده کرده است که مشاهدۀ آن برای کسب اطلاعات بیشتر، خالی از فایده نیست.
مراکز ارائه دهندۀ خدمات کتابداری
کتابخانه ها و مؤسسه هایی هستند که متناسب با امکانات، تجهیزات، قدرت مالی و نیروی انسانی خود، خدمات کتابداری متنوعی به افراد نابینا و کم بینا ارائه می دهند؛ برای مثال این اشخاص می توانند با مراجعه به تعدادی از این مراکز درخواست بدهند تا جزوه یا کتاب مورد نیازشان ضبط یا اینکه متون کاغذی و بینایی مورد نظرشان اسکن و با چاپگر برجسته به خط بریل یا با چاپگر جوهر افشان با خطوط درشت بینایی چاپ شود. برخی از این مراکز هم نقش واسطه ای دارند و انواع منابع تولیدشده در سایر مراکز را آرشیو می کنند و افراد نابینا و کم بینا می توانند بعضی از منابع صوتی، بریل، الکترونیکی و حسی لمسی را که می خواهند، با کمک این مراکز تهیه کنند. همچنین دسته ای از این مراکز انواع دوره های آموزشی و فعالیت های فرهنگی را برای افراد نابینا و کم بینا برگزار می کنند.
درکل این مراکز پایگاه های خوبی برای ارتباط با افرادی هستند که شرایط مشترکی دارند و می توانند تجارب خود را با یکدیگر تبادل کنند. این مراکز را که به افراد نابینا و کم بینا خدمات کتابداری ارائه می دهند، می توان به گروه های زیر تقسیم کرد:
کتابخانه های دانشگاهی مثل بخش نابینایان کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران
کتابخانه های دولتی مثل کتابخانۀ نابینایان رودکی سازمان بهزیستی شهر تهران
کتابخانه های خصوصی مثل کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد شهر تهران
نهاد کتابخانه های عمومی سراسر کشور
مراکز فراگیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سراسر کشور
کتابخانه های الکترونیکی سامسونگ سراسر کشور
کتابخانه های سازمان فرهنگی هنری شهرداری های سراسر کشور
این مراکز از طریق مراجعۀ حضوری، ارسال بسته های پستی یا لینک دانلود اینترنتی، منابع خود را در اختیار افراد نابینا و کم بینا قرار می دهند و انواع دوره های آموزشی و فعالیت های فرهنگی خود را به صورت حضوری یا آنلاین برگزار می کنند و درکل می کوشند در هر استان پایگاهی داشته باشند تا بتوانند بهتر و سریع تر به اعضای خود کمک کنند. گروه خدمات کتابداری برای کودکان نابینا و کم بینای شورای کتاب کودک، مشخصات این مراکز را در یک پایگاه اطلاعاتی طبقه بندی کرده و اطلاعات جمع آوری شده را برای مشاهده و دانلود، در وبگاه شورا قرار داده است. افراد با آسیب بینایی در سراسر کشور می توانند با مراجعه به فهرست شورای کتاب کودک، نزدیک ترین مراکز به محل سکونت خود را شناسایی کنند و با ارائۀ کارت معلولیت در آنها عضو شوند و از انواع خدماتشان استفاده کنند.
پایگاه های اینترنتی ارائه دهندۀ کتاب های صوتی و الکترونیکی
برخی از وبگاه ها و گروه های موجود در شبکه های اجتماعی به افراد نابینا و کم بینا کمک می کنند تا بخشی از نیازهای مطالعاتی خود را رفع کنند. این پایگاه های اینترنتی تنها کتاب های صوتی و الکترونیکی خود را در اختیار افراد با آسیب بینایی قرار می دهند. اسامی و لینک دسترسی به برخی از این پایگاه ها را می توان در ادامه مشاهده کرد.
پایگاه اینترنتی کتابخانۀ برلین
کتابخانۀ دانش آموزی و کتابخانۀ صوتی وبگاه گوش کن – محلۀ نابینایان
کتاب های قصۀ شب وبگاه سوینا
انتشاراتی های تولیدکننده و اپلیکیشن های فروش کتاب های صوتی و بریل
افراد نابینا و کم بینا می توانند با کمک اپلیکیشن هایی مثل نوار و واوبوک بخشی از کتاب های صوتی خود را خریداری کنند. همچنین ناشران بسیاری مثل نوین کتاب، آوانامه و ماه آوا در جامعه فعالیت می کنند که تنها به تولید کتاب صوتی می پردازند و افراد با آسیب بینایی می توانند از فروشگاه های اینترنتیِ این انتشاراتی ها، محصولات صوتی آنها را تهیه کنند. علاوه بر این برخی از ناشران مثل چشمه، مدرسه، کانون فرهنگی آموزش قلم چی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در کنار چاپ کتاب های کاغذی به تولید کتاب های بریل و صوتی خود نیز می پردازند و افراد نابینا و کم بینا می توانند با مراجعه به فروشگاه های اینترنتی انتشاراتی های مذکور مشخصات این کتاب ها را ببینند و آنها را برای خود بخرند.
اپلیکیشن ها و کانال های قصه و لالایی و نمایش
اپلیکیشن هایی مثل آی قصه، پادکست هایی در نرم افزارهای کاربردی پادگیر مانند کانال همراهِ مادر و کودک و کانال هایی در شبکه های اجتماعی مانند گروه قصه گویی و کتاب خوانی برای کودک بیمار شورای کتاب کودک و گروه بامداد سخن شورای کتاب کودک هستند که به طور اختصاصی برای کودکان تولید محتوا می کنند و والدین افراد با آسیب بینایی می توانند از طریق آنها، انواع قصه، لالایی و نمایش را برای فرزندان خود تهیه کنند.
نرم افزارهای صفحه خوان
با گسترش نرم افزارهای صفحه خوان امکان تبدیل نوشته های الکترونیکی به صوت داخل کامپیوتر و گوشی همراه، برای افراد با آسیب بینایی فراهم شده است و از این طریق این افراد می توانند کتاب ها و مطالب الکترونیکی را بخوانند. معروف ترین صفحه خوان ها شامل: اِن وی دی اِ و جاز برای ویندوز و تاک بَک برای اندروید و ویس اُوِر برای آی او اِس هستند.
نرم افزارهای درشت نمایی یا بهبود دید
افراد کم بینا می توانند با توجه به سلیقه و میزان بینایی خود، با کمک نرم افزارهای درشت نمایی، اندازۀ تمام نوشته ها را در کامپیوتر و گوشی همراه بزرگ کنند تا آنها را راحت تر بخوانند. همچنین این افراد با استفاده از این قابلیت به فراخور شرایط بینایی، می توانند میزان نور نمایشگر، روشنی یا تیرگی صفحه و تضاد رنگ بین نوشته ها و پس زمینه را تنظیم کنند تا مطالب نوشتاری را بهتر ببینند.
اپلیکیشن های خرید و خواندن کتاب های الکترونیکی و صوتی
با توسعۀ اپلیکیشن های کتاب خوان تمام اعضای جامعه می توانند با کمک کامپیوتر و گوشی همراه، انواع کتاب های الکترونیکی و صوتی را بخرند و بخوانند. فیدیبو و طاقچه و کتابراه اپلیکیشن های موجود کتاب خوانی هستند که کاربران ایرانی می توانند کتاب های خود را با کمک آنها تهیه کنند.
این اپلیکیشن ها کتاب ها را با سه فرمت PDF، EPUB و MP3 در اختیار کاربران خود قرار می دهند که فرمت های EPUB و MP3 برای افراد با آسیب بینایی قابل استفاده است؛ چراکه این افراد می توانند با کمک صفحه خوان های خود کتاب هایی را با فرمت EPUB بدون هیچ مشکل و تبدیلی بخوانند و پخش کنندۀ کتاب هایی با فرمت MP3 این اپلیکیشن ها هم برای تمام اشخاص دسترس پذیر است. از سوی دیگر، این اپلیکیشن ها امکانات متنوعی برای تغییر رنگ زمینه و نوشته، فاصلۀ بین خط ها و اندازۀ نوشته ها دارند که خواندن را برای افراد کم بینا راحت تر می کند.
کتابخانه های اشتراکی یکی دیگر از قابلیت های جذاب این اپلیکیشن ها است که کاربران می توانند تنها با پرداخت حق عضویت دوره ای، کتاب های خود را از این کتابخانه های مجازی قرض بگیرند. فیدی پلاس کتابخانۀ اشتراکی اپلیکیشن فیدیبو و طاقچه بی نهایت کتابخانه اشتراکی اپلیکیشن طاقچه است.
نویسه خوان های نوری
انواع نرم افزارهای نویسه خوان نوری به افراد با آسیب بینایی کمک می کنند تا مطالب و نوشته های گرافیکی را مثلاً با فرمت PDF یا JPG به فرمت هایی مثل DOC یا TXT تبدیل کنند تا بتوانند این مطالب تبدیل شده را با صفحه خوان ها بخوانند. نرم افزار کِرزوِرل معروف ترین نویسه خوان نوری است که برای تبدیل منابع انگلیسی توسعه یافته است و افراد نابینا و کم بینا می توانند برای تبدیل مطالب خود مثل محتواهای علمی یا فراگیری زبان، از آن استفاده کنند. نویسه خوان های قابل توجهی برای مطالب فارسی هم توسعه یافته است که نرم افزار google OCR for Persian blinds یکی از بهترین آنها است که با کمک یکی از قابلیت های Google Drive به افراد با آسیب بینایی کمک می کند تا تبدیل فایل های غیرقابل فهم برای صفحه خوان های افراد نابینا را به مطالب قابل استفاده انجام دهند؛ علاوه بر این می توان در بازارهای نرم افزار، نویسه خوان های مناسبی را برای گوشی همراه پیدا کرد. اِنویژِن اِی آی، اینستاریدِر و سالیوان پِلاس معروف ترین نویسه خوان هایی هستند که به افراد نابینا و کم بینا کمک می کنند تا محتوای چاپی را مطالعه کنند.
وبگاه های جستجوی مقاله ها و پایان نامه های علمی
با توسعۀ نرم افزارهای صفحه خوان و نویسه خوان، پژوهشگران نابینا و کم بینا نیز می توانند بیشتر منابع علمی و پژوهشی را بخوانند و بیش از پیش، مستقل، به فعالیت های تحقیقاتی خود بپردازند؛ برای مثال وبگاه نورمگز فرمت HTML مقاله ها و پایان نامه ها را در اختیار کاربران خود قرار می دهد که پژوهشگران با آسیب بینایی می توانند حتی بدون هیچ تغییر و تبدیلی این مطالب علمی را با صفحه خوان ها بخوانند یا وبگاه های مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی و بانک اطلاعات نشریات کشور فرمت PDF مقاله ها و پایان نامه ها را به پژوهشگران می دهند که افراد نابینا و کم بینا می توانند با کمک نرم افزارهای نویسه خوان، این مطالب را به فرمت های قابل فهم برای صفحه خوان ها تبدیل کنند و بعد آنها را بخوانند.
وبگاه های خبری و فرهنگ نامه ها و لغت نامه ها
با دسترس پذیر شدن وبگاه های اینترنتی، افراد نابینا و کم بینا نیز با کمک نرم افزارهای صفحه خوان که علاقه مند پیگیری اخبار هستند، می توانند از وبگاه های خبرگزاری استفاده کنند و اگر به دنبال تعریف مفهومی یا معنای کلمه ای هستند، می توانند به انواع وبگاه های فرهنگ نامه و لغت نامه مراجعه کنند.
تجهیزات الکترونیکی مطالعه
اکنون تجهیزات الکترونیکی متنوعی وجود دارد که افراد نابینا و کم بینا می توانند با کمک آنها راحت تر مطالعه کنند. دستگاه های درشت نمای الکترونیکی، ذره بین های دیجیتالی ای هستند که یک دوربین مداربسته دارند و افراد کم بینا می توانند در نمایشگر های متصل به این دستگاه ها، متون کاغذی و چاپی را به اندازۀ دلخواه درشت کنند و رنگ نوشته ها و پس زمینه را تغییر بدهند. از سویی نمایشگرهای بریل، دستگاه های الکترو مکانیکی هستند که سیستم عامل مستقل دارند یا به کامپیوتر و گوشی همراه وصل می شوند و کاراکترهای بریل را با استفاده از نقطه هایی که در ردیفی از سوراخ ها بالا و پایین می روند نشان می دهند. افراد نابینا که امکان استفاده از نمایشگرهای معمولی را ندارند، می توانند از این وسیله استفاده کنند تا امکان خواندن نوشته های الکترونیکی را پیدا کنند؛ علاوه بر این چاپگرهای برجسته ای وجود دارد که با کمک آنها می توان متون را برای افراد نابینا با کاربرد های مختلف تهیه کرد. این چاپگرها به کامپیوتر متّصل می شوند و مشابه چاپگر جوهر افشان، عمل می کنند، ولی به جای چاپ جوهری، اشکال، خطوط و حروف را روی کاغذ مخصوص سوراخ یا برجسته می سازند.
نرم افزار های مبدل متن به پرونده صوتی
در پایان باید به نرم افزار های گویاساز مانند بالابولکا و سُهره اشاره کرد که نوشته های الکترونیکی را با کمک موتور های صوتی کامپیوتری، به فرمت MP3 تبدیل می کنند و می توان با کمک آنها کتاب صوتی تولید کرد.