نویسنده: جواد سقا
منبع: بیست و ششمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
توصیف صوتی یاaudio Description که به اختصار آن را «AD» می نامند، نسخه ای کلامی از تصویر است. این روش به افرادی که نابینا هستند یا دارای آسیب دیدگی بینایی هستند، برای درک بهتر آنچه نمی بینند کمک می کند. امروزه توصیف صوتی در فیلم ها و برنامه های تصویری کاربرد بسیاری دارند. با توجه به اینکه بیش از سی سال است شبکه های تلویزیونی کشورهای مختلف دنیا با پخش برنامه های توصیف صوتی شده برای نابینایان و کم بینایان سعی در برقراری عدالت و اهداف جامعۀ فراگیر دارند، پس باید این خدمت را نیازی اجتماعی و حقی برای سایر شهروندان با نیاز خاص دانست. باید در جامعه امکانی فراهم شود تا بتوانند از طریق توضیحات یک راوی یا توصیفگر صوتی به محتوای فیلم ها، سریال ها و سایر برنامه های رسانه دسترسی مطلوب تری داشته باشند.
امکان استفادۀ جامعۀ فرهیختۀ نابینایان و کم بینایان ایران برای تماشای برنامه های تلویزیونی روش های خاصی را می طلبد. بر اساس نتایج طرح های تحقیقاتی انجام شده در دنیا نظیر (2000) ITC، ادلب (2014، 2017)، استایدر (2005،2014) در زمینۀ سنجش نیاز مخاطبان به توصیف صوتی در رسانه های مختلف، تلویزیون محبوب ترین رسانه در میان افراد دارای مشکلات بینایی است. به گفتۀ روویرز (2016) علت این موضوع می تواند پوشش گسترده و متنوع برنامه های مختلف ازجمله فیلم، سریال، انیمیشن، طنز، مسابقه، سرگرمی، مستند و سایر برنامه ها در این رسانه باشد. تلویزیون به دلیل توانمندی تصویری در تأمین نیازهای مخاطب کم بینا نسبت به نابینا در مقایسه با رادیو و فیلم های توضیح دار شنیداری تأثیرگذارتر است، اما در ایران کم بینایان و نابینایان هیچ گاه نتوانسته اند به تماشای برنامه ای از صفحۀ تلویزیون در کنار خانواده و سایر افراد بنشینند. این در حالی است که رسانه های کشورهای مختلف دنیا بیش از سی سال است با تدوین قوانین منطقه ای و ملی به پخش فیلم ها، سریال ها و برنامه های مورد علاقۀ نابینایان و کم بینایان از شبکه های تلویزیونی اقدام می کنند.
در حال حاضر، افراد نابینا و کم بینا در ایران می توانند فیلم های AD را تنها به صورت ضبط شدۀ شنیداری گوش کنند و هنوز هیچ کانال تلویزیونی قابل دسترسی برای نابینایان وجود ندارد؛ به همین دلیل اینجانب در تاریخ 25 مهر 1402 برای اولین بار طرح پخش فیلم های AD از تلویزیون را به رئیس سازمان صدا و سیمای ایران ارائه دادم. به همراه طرحِ پیشنهادی، راهکارهایی برای اجرایی شدن آن نیز داده شد.
در گفتگو با متخصصان فنی در بخش سیمای رسانۀ ملی به بنده گفته شد این قابلیت را می توان در شبکه های مختلف ایجاد کرد که یک فرد نابینا و کم بینا بتواند هم زمان با خانوادۀ خود برنامۀ دلخواه تلویزیونی را از کانال مجزای صدا، تماشا کند. چون امکان تفکیک صدا هنگام میکس صدای گوینده روی فیلم وجود دارد، از طریق تلویزیون های هوشمند و یا ستاپ باکس می توان بدون تغییر کانال، باندی را که توضیحات صوتی روی آن پخش می شود، انتخاب و با استفاده از هدفون در کنار خانوادۀ خود تماشا کرد؛ درواقع هر شبکۀ تلویزیونی دو باند صدا دارد که مخاطبان، تنها صدای باند اصلی را می شنوند. در صورت اجرای طرح، صدای توصیف کنندۀ صوتی فیلم روی باند دوم پخش و قابل شنیدن می شود، البته عملیاتی شدن این امکان، نیاز به کمی تغییرات زیرساختی در شبکۀ مورد نظر تلویزیونی هم دارد.
طرح در تاریخ 6 آبان ماه از حوزۀ ریاست سازمان برای بررسی به معاونت سیما ارسال شد. پس از آن هم برای شبکۀ تلویزیونی سلامت فرستاده شد و درنهایت در تاریخ 13 آذر دوباره به معاونت سیما و پس از مدتی به همان مبدأیی که نامه ارسال شده بود بازگشت، با این مضمون که این طرح باید در رادیو اجرا شود! متأسفانه مدیران مرورکنندۀ نامه حتی آگاه نبودند که از سال 1390 برنامه ای به نام «رادیوفیلم» در شبکۀ رادیویی نمایش وجود دارد و نیاز افراد نابینا و کم بینا برای تماشای فیلم هایی با توصیف صوتی از تلویزیون درک نشد. در مدت زمان بررسی طرح پخش فیلم های توصیف صوتی شده از تلویزیون، هیچ گاه از بنده نخواستند در مورد طرح توضیح دهم! پخش فیلم های توصیف صوتی شده به شکلی تصویری و به ویژه از تلویزیون از این نظر اهمیت دارد که بخش عمده ای از مخاطبان این گونه فیلم ها را افراد کم بینایی که همانند نابینایان به توصیف صوتی نیاز دارند و بیشتر افراد دارای اختلال های بینایی تشکیل می دهند. متأسفانه عدم درک مخاطب دارای اختلال های بینایی باعث اقدام ها و تصمیم های نادرست می شود.
این در حالی است که طبق مادۀ 21 قانون حمایت از حقوق معلولان (1397)، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مکلف است بخشی از برنامه های تلویزیونی خود را به این افراد اختصاص دهد و نسبت به مناسب سازی فیلم ها و برنامه های شبکه های مختلف سیما، و نیز پخش توصیف صوتی فیلم ها برای افراد نابینا و کم بینا اقدام کند.
ارائۀ این خدمات در معاهده ها و قوانین بین المللی مانند کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت سازمان ملل متحد، در سال 2008 لازم الاجرا شده است. ارائۀ این خدمات بر این اصل استوار است که ما برای فراگیر بودن اجتماعی در جامعه ای که افراد دارای شرایط متنوع هستند، مسئولیت جمعی داریم. خدمات دسترسی، وسیله ای برای انجام این کار است و AD یکی از این خدمات است.
کشورهای بسیاری در دنیا به پخش برنامه های توصیف صوتی شدۀ ویژۀ نابینایان و کم بینایان از تلویزیون اقدام می کنند.این موضوع بهانه ای شد تا با ارائۀ سلسله مقالاتی درصدد معرفی بهتر و بیشتر خدمات توصیف صوتی در دنیا و ایران برآیم.
در سلسله مقالاتی که اولین آن را ملاحظه می کنید، تلاش می شود شناخت کاملی از توصیف صوتی فیلم ارائه شود. در دو شمارۀ آینده به اینکه توصیف صوتی چیست و مفاهیم آن می پردازیم، به اینکه کاربران توضیحات چه کسانی هستند خواهیم پرداخت، تاریخچۀ توصیف صوتی را مرور می کنیم، با روند مجهز شدن سینماها به سیستم توصیف صوتی ـ ورود AD به تلویزیون آشنا می شویم، توصیف صوتی در تئاتر را بررسی می کنیم، فرایند تولید توصیف صوتی فیلم را مرور خواهیم کرد و طرح ها و استانداردهای توصیف صوتی فیلم را به شکلی مختصر ارائه می دهیم. پس از آن در ادامه گروه های ایرانی فعال در این حوزه را معرفی می کنیم، علت توسعۀ توصیف صوتی تجربی در ایران، تجربۀ زیسته نابینایان از خوانش تصویر، کیفیت AD تجربی در ایران و درنهایت کلام آخر و توصیه به فیلم سازان را ارائه خواهیم کرد. امید است مورد استفاده قرار گیرد.