نویسنده: امیر سرمدی
منبع: بیستمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
در زمان نگارش این یادداشت، از میان قریب به هشتصدهزار آسیب دیدۀ بینایی در کشور، تنها 25 نفر از نابینایان و کم بینایان در مسابقات جهانی 2023 بیرمنگام انگلستان به مصاف حریفان خود رفته اند و همۀ نگاه ها معطوف به مدال آوری ورزشکاران کشورمان است، اما واقعیت آن است که در حوزۀ معلولان، آنچه بیش از ورزش حرفه ای و قهرمانی اهمیت دارد، پرداختن به ورزش همگانی و توسعۀ آن در میان این قشر است. به همین بهانه، در این یادداشت قصد داریم سرانۀ ورزش همگانی در ایران، ورزش همگانی در حوزۀ معلولان از منظر قانون گذاری و توجه کمیته ی ملی پارالمپیک و فدراسیون نابینایان به ورزش همگانی را از نظر بگذرانیم.
نگاهی به سرانه و زیرساخت های ورزش همگانی در ایران
ورزش همگانی در کشور ما از سال 1358ش با عنوان «ورزش محلات» آغاز و در سال 1362ش به صورت تشکل قانونی با عنوان «جهاد تربیت بدنی» رسمیت یافت؛ به طور کلی ورزش همگانی به انجام فعالیت های جسمانی سلامت بخش گفته می شود که بدون محدودیت جسمی، جنسی، سنی و مالی باشد، اما در حوزۀ معلولان ماجرا بسیار متفاوت است. فارغ از هرگونه شعار، معلولیت برای هر فردی محدودیت به دنبال دارد و اگر زیرساخت های حمایتی از آنها لنگ بزند، عرصه را به معلولان تنگ تر خواهد کرد. یکی از مصادیق بارز این امر در حوزۀ ورزش همگانی است و رهایی از آن، مستلزم توجه و فراهم کردن زیرساخت ها ازجمله سهولت در دسترسی به ورزشگاه ها، تأمین تجهیزات مورد نیاز و ضروری معلولان، افزایش سرانۀ محیط های ورزشی ویژۀ این قشر و عزم جدی نهاد های تخصصی مانند کمیته ملی پارالمپیک و فدراسیون نابینایان است. به گفتۀ معاون فرهنگی و توسعۀ ورزش همگانی وزارت ورزش و جوانان، بودجۀ مناسب ورزش همگانی در کشور اعتباری معادل ده هزار میلیارد تومان است. این در حالی است که بودجۀ کنونی ورزش همگانی در کشور، تنها دویست میلیارد تومان است. به اعتقاد نگارنده، فدراسیون ورزش های همگانی باید با مجموعه اعتباراتی که برای حوزۀ بهداشت و درمان در نظر گرفته می شود مقایسه شود. مسئولان باید پاسخ دهند بهتر است برای تندرستی و پیشگیری هزینه کنند یا درمان؟ برای درمان سالانه نزدیک به صدهزار میلیارد تومان هزینه می شود، اما برای پیشگیری با وجود اعتبارات استانی، با بودجۀ دویست میلیارد تومانی رو به رو هستیم. این یعنی سهم بودجۀ هر ایرانی برای ورزش همگانی در سال، در حدود دوهزار و پانصد تومان است.
نکتۀ مهم دیگر بحث مساحت سرانۀ ورزشی به ازای هر نفر است. مساحت سرانۀ تأسیسات ورزشی در کشورهای مختلف از بلوک شرق تا کشورهای اروپایی و آمریکایی متفاوت است. کشور فرانسه مساحت سی و پنج مترمربع را به ازای هر واحد مسکونی و انگلستان ده مترمربع به ازای هر نفر و آمریکا پانزده مترمربع به ازای هر نفر را پیشنهاد کرده است. به طور میانگین عرف بین المللی حدود بیست و پنج مترمربع فضای ورزشی و فضا های سبز به ازای هر نفر است که از این رقم حدود هجده مترمربع به فضا های سبز و بقیه به فضا های ورزش همگانی اختصاص دارد. چون در بیشتر نقاط ایران، مساحت سرانۀ ورزشی کافی و حتی حداقلی برای افراد وجود ندارد، استاندارد مشخصی هم نمی توان تعریف کرد، اما به گفتۀ افشین ملایی، رئیس فدراسیون ورزش های همگانی، طبق آمار مساحت سرانۀ ورزشی هر ایرانی معادل هفتاد سانتی متر است. به گفتۀ وی، 92درصد اماکن ورزشی وزارتخانه ها، ارگان ها و نهاد ها در اختیار عموم مردم قرار نمی گیرد و کسی از اینکه چهل و دو میلیون نفر از مردم ایران اصلاً ورزش نمی کنند آشفته نمی شود. واقعیت آن است اگر بخواهیم میزان کم تحرکی را کاهش دهیم، باید برنامه های فراگیر ملی داشته باشیم. میانگین فعالیت ورزشی ایرانیان روزانه فقط سیزده دقیقه است و با میانگین تراز هفتگی سازمان بهداشت جهانی که معادل صد و پنجاه تا سیصد دقیقه است، فاصله بسیاری دارد. آمار و ارقام بالا از این منظر تأمل بر انگیز است که اگر مساحت سرانۀ ورزش همگانی تنها هفتاد سانتی متر باشد، قطعاً در بسیاری از شهرها و روستا ها در حوزۀ ورزش همگانیِ معلولان این آمار نزدیک به صفر خواهد بود. اگر میانگین ورزش در میان افراد سالم روزانه سیزده دقیقه باشد، این موضوع در میان بسیاری از افراد دارای معلولیت نزدیک به صفر خواهد بود و بسیاری از آنها با بی تحرکی مطلق مواجه هستند؛ با این همه دستگاه های مسئول، تنها به بُعد قانون گذاری اکتفا کرده اند و هیچ اقدام عملی در این بین صورت نگرفته است. مجموعه های ورزشی مانند شهید هرندی که تنها مجموعۀ اختصاصی ورزش نابینایان در پایتخت محسوب می شود، در شمول مادۀ ۸۸ قرار گرفته و عملاً تمامی بخش های آن اجاره داده شده است. مجموعه های ورزشی اختصاصی نابینایان در شهر های یزد و ارومیه نیز سال های سال است که به علت عدم اختصاص بودجه، نیمه کاره رها شده اند. بسیاری از پارک های مجهز به تجهیزات ورزش همگانی، از سوی شهرداری ها برای عبور و مرور افراد دارای معلولیت مناسب سازی نشده است.
ورزش همگانی معلولان از منظر قانون گذاری
ورزش همگانی برای معلولان نیز مانند بسیاری از بخش های دیگر، ازنظر وضع قوانین کم و کسری ندارد، اما آنچه بعد از شش سال ابلاغ عملیاتی نشده، اجرای قانون است. مصوبۀ «سیاست ها، راهبرد ها، وظایف و ضوابط اجرایی ترویج فرهنگ حضور، توانمندی و افتخارآفرینی جانبازان و معلولان از طریق ورزش» که در جلسۀ ۷۹۴، مورخ ۱۵ فروردین 1396ش، شورای عالی انقلاب فرهنگی و بر اساس مصوبۀ جلسۀ ۶۳۹ شورای فرهنگ عمومی به تصویب رسیده، برای تمام وزارتخانه ها، سازمان-ها و نهادهای کشوری و لشکری در حوزۀ ورزش معلولان وظایفی را تعیین کرده است. بیشتر وزارتخانه ها و سازمان های عمومی غیردولتی مکلف شده اند درصدی از ظرفیت اماکن و تجهیزات ورزشی دستگاه خود را به ورزش جانبازان و معلولان؛ آن هم به صورت رایگان اختصاص دهند. تخصیص قسمتی از 1درصد بودجۀ موضوع مادۀ (۵۳) قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت در دستگاه مربوط، به عنوان تضمین تحقق این مصوبه در نظر گرفته شده است. نکتۀ جالب آن است که در این قانون، حمایت از فعالیت های ورزشی در دستگاه های ذی ربط، شامل کارکنان جانباز و معلول آن دستگاه و اعضای معلول خانوادۀ کارکنان آن نهاد نیز می شود؛ مصوبه ای که تقریباً از سوی هیچ نهاد یا سازمانی جدی گرفته نمی شود.
سهم دستگاه های متولی نسبت به ورزش همگانی معلولان
نهاد های مرتبط با ورزش معلولان مانند کمیتۀ ملی پارالمپیک، فدراسیون نابینایان و جانبازان، سازمان بهزیستی و آموزش و پرورش استثنایی بیشترین سهم را در توسعۀ ورزش همگانی در میان معلولان دارند، اما عملکرد مدیران و رؤسای این سازمان ها در سال های اخیر قابل قبول نبوده است. فدراسیون نابینایان و کمیتۀ ملی پارالمپیک به جای توسعۀ ورزش همگانی عمدتاً نگاه حرفه ای و قهرمانی به ورزش نابینایان و معلولان دارند. این موضوع از آنجا ناشی می شود که با کسب مدال های قاره ای و جهانی در ورزش قهرمانی، گویی موفقیت مدیران بیشتر به چشم می آید و با استفاده از آن بیشتر می توانند در تبلیغات و رسانه ها خودنمایی کنند. این در حالی است که با توسعۀ ورزش همگانی، هیچ وزنه ای در ترازوی مدیریتی رؤسای فدراسیون ها سنگینی نمی کند و کارنامۀ مدیریتی آنها صرفاً با کسب چند مدال طلای جهان و پارالمپیک قضاوت و سنجیده می شود؛ بنابراین چون گسترش ورزش همگانی برای مدیران تبلیغ رسانه ای گسترده ای به همراه ندارد و از سویی دیگر اعتبارات چندانی در این حوزه به آنها اختصاص نمی یابد، ورزش همگانی در حوزۀ معلولان و نابینایان نیز مانند سایر اقشار جامعه مهجور مانده است.
واقعیت آن است که ورزش برای معلولان فارغ از بحث سلامتی، جنبۀ توان بخشی دارد و وظیفۀ تمامی نهاد های متولی است که در راستای فراگیر کردن آن در جامعه از هیچ کوششی دریغ نکنند.
در زمان انتشار این یادداشت، کاروان چهل و شش نفرۀ نابینایان ایران در بازی های جهانی ۲۰۲۳ انگلستان در چهار رشتۀ گل بال، فوتبال ، جودو و پاورلیفتینگ حضور یافته و به مصاف رقبای خود رفته اند. در مسابقات جهانی نابینایان که هر چهارسال یک بار برگزار می شود و تا هفتم شهریور ادامه خواهد داشت، شش ورزشکار در رشتۀ گل بال، چهار جودوکار، هشت نفر در فوتبال پنج نفره و هفت ورزشکار نیز در رشتۀ پاورلیفتینگ از کشورمان راهی شهر بیرمنگام شده اند؛ درواقع از میان هشتصدهزار آسیب دیدۀ بینایی در کشور، تنها بیست و پنج نفر توانسته اند خود را به سطح مسابقات جهانی برسانند و این آمار در مسابقات پارا آسیایی حداکثر دو برابر خواهد شد.
بدیهی است ایجاد سلامتی واقعی و شور و نشاط اجتماعی در گروی توسعه و فراهم کردن زیرساخت های ورزش همگانی برای معلولان است. برای ترویج فرهنگ ورزش همگانی، ضرورت دارد مردم و مسئولان موضوع کم تحرکی را به عنوان یک دشمن خاموش جامعه بیش از پیش جدی بگیرند و برای مقابله با آن بکوشند