نویسنده: محمد قاسم کفیلی: دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق تجارت
امروزه، با پیشرفت فناوری در سطح جهان، افراد دارای معلولیت، به ویژه افراد دارای آسیب بینایی، هر چه بیشتر در انجام امور شخصی و رسیدن به استقلال فردی توانمند شده اند. این پیشرفت، در همه سطوح زندگی فردی و اجتماعی قابل مشاهده است. در کشور ما نیز با ورود فناوریهای افراد دارای آسیب بینایی، زندگی فردی و اجتماعی آنان دستخوش تغییرات مثبتی شده است. در این یادداشت قصد داریم دریافت خدمات بانکی، یکی از امور مهم برای افراد دارای آسیب بینایی را از نظر بگذرانیم و این امر را در ایران مورد بررسی قرار دهیم.
طبق بخشنامه اداره مطالعات و مقررات بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، به شمارۀ ۱۳۱۱۶۴/۹۱ مورخ ۱۷ مردادماه ۱۳۹۱، نابینایان در استفاده از کلیه خدمات بانکی (به جز خدمات حساب جاری) مواجه با هیچ گونه محدودیتی نبوده و ملزم به همراه داشتن شخص دیگر نیستند.
پس از صدور این بخشنامه، افراد نابینا با استناد به این بخشنامه اقدام به دریافت خدمات بانکی بدون داشتن همراه را حق خود می دانند و البته نا گفته نماند که کماکان برخی از بانکها، از ارائه خدمات به افراد نابینا بدون همراه خودداری می کنند و این موضوع مشکلات زیادی را برای این قشر از جامعه به وجود آورده است.
در سال های اخیر، طی یک طرح مشترک میان انجمن نابینایان ایران و شرکت دانش بنیان پکتوس، برخی از بانک ها، اقدام به تجهیز شعب خود به سامانه ویژه نابینایان کرده اند که این اقدام، اقدامی بسیار پسندیده است. این سامانه شامل دستگاه برجسته نگار و نرم افزار گویای فرم های بانکی است. در ابتدا، نرم افزار فرم های بانکی روی رایانه باجه نصب شده و اطلاعات مندرج در فرم های بانکی، به صورت صوتی برای افراد نابینا خوانده می شود. یکی دیگر از ابزار های مورد نیاز در این سامانه، دستگاه برجسته نگار است که می بایست به رایانه شعبه متصل شود. دستگاه برجسته نگار دارای صفحه کلید و نمایشگر بریل بوده و تکمیل فرم های بانکی با استفاده از صفحه کلید ویژه نابینایان و توسط آنها انجام می شود. کلیه اطلاعات موجود در فرم های بانکی، از طریق نمایشگر بریل دستگاه برجسته نگار به صورت خط بریل برای نابینایان قابل خواندن است. به وسیله این سامانه، مشتریان نابینا قادر خواهند بود بدون نیاز به حضور همراه، فرم های درخواست انواع عملیات بانکی را مثل افتتاح حساب، دریافت وجه، واریز وجه، خدمات کارت و …، با استفاده از ورودی و خروجی های صوتی و بریل تکمیل کنند. فرم های تکمیل شده توسط چاپگر باجه پرینت و برای انجام عملیات در اختیار مسئول باجه قرار می گیرد.
در این یادداشت، قصد داریم با بررسی لیست بانک ها و شعب مجهز به این سامانه، چند سوال و همچنین چند انتقاد را مطرح کنیم، باشد که مسئولین امر، در صدد پاسخ و رفع نواقص این طرح، بر آیند. لازم به ذکر است که لیست بانک ها و شعب مجهز به این سامانه، در وبسایت سازمان بهزیستی کشور به نشانی www.behzisti.ir همچنین وبسایت انجمن نابینایان ایران و روزنامه ایران سپید موجود است و خوانندگان محترم می توانند صحت و سقم آمارهای ذیل را به سهولت مشاهده کنند. همچنین این آمارها طبق آخرین به روز رسانی، در مهر 1400 گردآوری شده است.
نکته اول: تعداد کل بانک ها و مؤسسات مالی و اعتباری در کشور، 29 مورد است که ما شاهد هستیم که ۲۲ بانک و مؤسسه مالی و اعتباری، به همت شرکت پکتوس و انجمن نابینایان ایران، به سامانه ویژه نابینایان مجهز شده اند. این تعداد بالای مؤسسات، نشان دهنده آن است که تلاش قابل توجهی در تجهیز بانک ها به این سامانه صورت گرفته است.
نکته دوم: اگر تعداد شعب مجهز به این سامانه را مورد بررسی قرار دهیم، به دسته بندی زیر دست خواهیم یافت. 1- تنها بانک با 40 شعبه مجهز به سامانه خدمات ویژه نابینایان یعنی بانک ملت، که می توان آن را پیش رو ترین بانک در این حوزه معرفی کرد.
۲- بانک های با بیش از 30 شعبه مجهز: بانک تجارت، بانک سپه و بانک توسعه تعاون که هر یک به ترتیب 37، 32 و 31 شعبه از شعب خود را مجهز به سامانه ویژه نابینایان نموده اند.
۳- بانک های با 20 تا 30 شعبه مجهز: شامل بانک رفاه کارگران با 20 شعبه مجهز.
۴- بانک های با 10 تا 20 شعبه مجهز شامل بانک های: شهر با 15 شعبه، ملی با 13 شعبه، بانک مسکن با 12 شعبه، بانک های کشاورزی و آینده با 11 شعبه و مؤسسه مالی و اعتباری ملل با 10 شعبه.
۵- بانک های کمتر از 10 شعبه شامل بانکهای: دی با 8 شعبه، بانک صادرات با 5 شعبه، بانک قرض الحسنه مهر ایران با 4 شعبه، بانک های رسالت و پارسیان با 3 شعبه، پست بانک و بانک سینا 2 شعبه و بانک های پاسارگاد، اقتصاد نوین، انصار و کارآفرین هر کدام 1 شعبه خود را به سامانه ویژه نابینایان مجهز کرده اند.
با مشاهده این آمار، اولین نکته قابل توجهی که به ذهن متبادر می شود این است که 11 بانک از 22 بانک، کمتر از 10 شعبه خود را مجهز به سامانه ویژه نابینایان کرده اند که از میان این 11 بانک، 4 بانک، تک شعبه ای هستند و تنها 3 بانک بیش از 30 شعبه خود را به تجهیز سامانه ویژه نابینایان اختصاص داده اند. البته بانک ملت، که در به روز رسانی پیشین تنها 16 شعبه را به خود اختصاص داده بود، اکنون با 40 شعبه مجهز به سامانه خدمات ویژه نابینایان در صدر این لیست قرار گرفته است.
دیگر نکته بسیار مهم شیوه توزیع جغرافیایی شعب بانک ها است. برای نمونه: با بررسی توزیع جغرافیایی شعب تمامی بانک ها در شهر تهران، تنها بانک تجارت با 4 شعبه و بانک های پاسارگاد، دی، ملی، ملت و و شهر با 1 شعبه، اقدام به تجهیز شعب خود در مناطق کم برخوردار تر شهری نموده اند؛ در واقع، تنها 4 بانک اقدام به تجهیز شعب خود در این مناطق کرده اند. لازم به ذکر است که بانک پاسارگاد، تک شعبه ای است اما می توان از نظر توزیع جغرافیایی امتیاز قابل قبولی را برای این بانک قائل بود؛ اما دیگر بانک ها، همگی شعب مرکز و شمال شهر خود را برای ارائه خدمات ویژه نابینایان در نظر گرفته اند که این امر بر خلاف اصل اولیه توزیع برابر امکانات برای تمامی اتباع یک کشور است. باید دقت داشت که بسیاری از افراد دارای آسیب بینایی، در مناطق حاشیه ای یا مناطق کم برخوردار داخل شهر سکونت دارند و با این شیوه توزیع جغرافیایی، افراد زیادی از دسترسی به شعبه ارائه دهنده خدمات ویژه نابینایان محروم شده و علاوه بر مشکلات فراوان در حوزه های مختلف، ناگزیر از طی مسافت های طولانی برای استفاده مستقل از خدمات بانکی هستند. البته مغفول نماند که بانک های با بیش از 20 شعبه، یعنی رفاه، توسعه تعاون، تجارت، ملت و سپه، اقدام به توزیع شعب خود در مناطق مختلف کشور کرده اند و تا حدی می توان مدعی بود که این بانک ها، در هر استان، حد اقل یک شعبه با امکانات ویژه نابینایان را برای مشتریان خود فراهم کرده اند. شایان ذکر است که دلیل انتخاب شهر تهران به عنوان نمونه، تسلط نسبی نگارنده بر مناطق شهری پایتخت بوده و ممکن است الگوی مشابه تهران، در دیگر کلانشهرها نیز اِعمال شده باشد.
نکته جالب دیگری که توجه نگارنده را جلب کرده این است که چندی از بانک ها، شعب مرکزی خود در شهرها را به این امر اختصاص داده اند. با این حساب، دوباره و این بار از زاویه ای دیگر، شاهد عدم توزیع برابر امکانات برای افراد دارای آسیب بینایی هستیم که شرح آن پیش از این گذشت.
علاوه بر انتقادی که به شیوه توزیع جغرافیایی و تعداد شعب تجهیز شده در بعضی بانک ها وارد است، پرسش مهمی که مطرح است این است که چه شخص یا اشخاصی مسئولیت انتخاب و تعیین شعب بانک ها را بر عهده دارند و آیا این افراد مطالعه لازم جهت تعیین شعب مورد نظر بر حسب تراکم جمعیت افراد نابینا در مناطق تعیین شده را به عمل آورده اند؟ اگر چنین است، طبق معمول، متولیان امر در حوزه امور افراد دارای معلولیت، با قصور عمدی یا سهوی، حق بسیاری از افراد با آسیب بینایی را مورد تضییع قرار داده اند. و اگر این انتخاب شعب بدون هیچ تحقیقی بوده، شایسته است که انجمن نابینایان ایران و شرکت دانش بنیان پکتوس، با پیشنهاد شعب مناسب تر، در ادامه راه دسترس پذیری، امکان استفاده افراد بیشتری از خدمات بانکی ویژه نابینایان را فراهم نمایند.
پرسش دیگری که شاید مطرح کردن آن خالی از لطف نباشد نیز این است که آیا این روش مناسب سازی که توسط شرکت پکتوس و بانک ها مورد توافق و عمل قرار گرفته، بهترین راه ممکن است؟ آیا این امکان وجود ندارد که با هزینه ای به مراتب کمتر، شعب بیشتری با خدمات فراگیرتر به سامانه ویژه نابینایان مجهز شود؟ دلیل اصلی طرح این پرسش را می توان در قیمت بسیار بالای دستگاه هایی جستجو کرد که شاید بتوان با یافتن روشی کم هزینه تر، نه تنها در صرف بودجه صرفه جویی کرد، بلکه شعب بیشتری را نیز برای افراد دارای آسیب بینایی، مجهز به خدمات ویژه نمود.
در پایان، لازم است گفته شود که با وجود قدردانی از بانک های کشور، نواقص بسیار دیگری در راه خدمات رسانی به افراد دارای آسیب بینایی وجود دارد. با وجود تجهیز شعب مختلف بانک ها به سامانه خدمات ویژه نابینایان، اکثریت قریب به اتفاق بانک های کشور، از دسترس پذیر کردن و مناسب سازی اینترنت بانک ها، وبسایت ها و اپلیکیشن های موبایلی خود برای افراد دارای آسیب بینایی، عمداً یا سهواً غفلت کرده اند و شاید بتوان گفت که در واقع بانک ها از این امر شانه خالی کرده اند. این نکته باید مورد توجه بانک ها و مؤسسات مالی و اعتباری و دیگر دست اندر کاران نظام بانکی کشور قرار گیرد که تجهیز شعب بانک ها و مؤسسات به سامانه ویژه نابینایان، رافع مسئولیت اجتماعی و قانونی آنان نسبت به فراهم آوردن امکان استفاده افراد دارای آسیب بینایی از نرم افزار ها و وبسایت های مرتبط با نظام بانکی کشوری نیست. قید کلمه قانونی در ادامه عبارت «مسئولیت اجتماعی و قانونی» با استناد به تعریف عبارت دسترس پذیری در بند ث ماده 1 و همچنین ماده 2 که تمامی دستگاههای دولتی و عمومی و انقلابی را مکلف به مناسبسازی ارگان متبوع در تمامی جوانب خدماتی، حمل و نقل، معابر، ساختمانها و غیره می کند، انجام گرفته است. اما متأسفانه تا به امروز، شاهد اجرای این قوانین به طور کامل از سوی نظام بانک داری کشور نبوده ایم؛ به طوری که برای مثال: در بیشتر وبسایت ها و نرم افزار های بانکی، حل چالش امنیتی به شکل صوتی برای افراد دارای آسیب بینایی فراهم نیست و این افراد ناگزیر از کمک گرفتن از یک فرد بینا برای انجام هر گونه تراکنش در این وبسایت ها و نرم افزار ها هستند.
به امید دسترس پذیری هر چه بیشتر و فرصت برابر برای تمام افراد دارای آسیب بینایی در کشور.
منبع: ماهنامه ی مانا.