نویسنده: محمد نوری
منبع: چهل و سومین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
اغلب فکر می کنند آموزش نابینایان با اختراع خط بریل (۱۸۲۴م/ ۱۲۰۳ش) در دویست سال قبل در فرانسه و بعداً در اروپا شروع شد. البته خط بریل یکصد سال قبل به ایران آمد و در این زمینه، صد سال تأخیر داشته ایم. بر اساس این تفکر، نابینایان در صدها سال قبل از لویی بریل و اختراع خط بریل، توانایی آموختن و خواندن و نوشتن نداشتند با اینکه شخصیت بزرگ و دانشمند چون هومر (سده ۷ پیش از میلاد) و رودکی از این جامعه برخاسته اند که نشانگر وسایل و نظام های خواندن و نوشتن و یادگیری در دوره های پیشین است.
نکته دیگر اینکه اغلب باور دارند غرب و اروپا در زمینه آموزش نابینایان پیشتاز بوده و در شرق خبری نبوده است؛ در حالی که، چند قرن پیش از ابداع غربی ها، در شرق خط برجسته وجود داشته است. اما متأسفانه تاریخ نابینایی در شرق به درستی تدوین نشده و فعالیت های بسیاری ضبط و ثبت نشده است، برعکس در غرب تمامی تلاش ها حتی با جزئیات گزارش شده است.
این مقاله درصدد است فهرستی از فعالیت ها در زمینه ایجاد شیوه و سیستم خواندن و نوشتن نابینایان عرضه کند. آموزش نابینایان جنبه های مختلف چون مدرسه (نهاد آموزشی)، معلم، قوانین و ضوابط، متون و کتاب های درسی، نظام آموزشی و بالاخره شیوه خواندن و نوشتن دارد هر یک از اینها، تاریخ خاص خود را دارد؛ در اینجا فقط به پیشینه خواندن و نوشتن به ویژه نظام خواندن و نوشتن می پردازم.
سیر تحولات
اولین اطلاعات درباره سیستم خواندن و نوشتن مربوط به سده چهارم میلادی است؛ از آن زمان تا سده نوزدهم و ظهور لویی بریل، بیش از ۲۰ سیستم در جهان عرضه شده است یعنی کسانی که به روش شفاهی یا الفبای قابل لمس یا با علائم و نقطه لمسی خواندن و نوشتن را ترویج می کرده اند، ۲۳ اختراع را شناسایی کرده اند. قطعاً این تعداد بیشتر است ولی اطلاعات ثبت شده نشانگر ۲۳ مورد است. اطلاعات آمریکای لاتین، جنوب آسیا، به دست ما نرسیده و اطلاعات خاورمیانه ناقص است.
ـ قرن چهارم میلادی، قدیس دیدیموس در اسکندریه، کتاب مقدس را به روش شفاهی به نابینایان آموزش می داد. گزارش دیگر می گوید او حروف چوبی ساخته بود و کلمه سازی را به آنان یاد می داد.
ـ ۹۷۰ م الازهر در شهر قاهره در ۹۷۰م/ ۳۴۸ش در دولت مملوکیان، کرسی آموزش نابینایان دایر کرد و به آنان آموزش می داد. ولی معلوم نیست با چه شیوه و نظامی این آموزش ها ارائه می شد.
ـ ۱۳۶۰م سوریه در ۱۳۶۰م/۶۰۳م مدارسی داشته که به آموزش نابینایان هم می پرداختند ولی شیوه آن معلوم نیست.
ـ ۱۳۰۵م زین الدین علی آمدی (درگذشت ۷۱۲ق) در ۶۹۵ق در شهر آمد (از قلمرو ایران و دیار بکر کنونی) حروف برجسته ای با هسته میوه ها و کاغذهای لوله شده می ساخت و با آنها کلمه و جمله درست می کرد. خودش نیز نابینا بود.
ـ ۱۵۱۷م فرانسیسکو لوکاس اهل ساراگوزا در ۱۵۱۷م برای آموزش نابینایان با چوب حروف می ساخت.
ـ ۱۵۴۷م گیرولامو گاردانو فیزیک دان ایتالیایی در ۱۵۴۷ علائم برجسته لمسی شبیه علائم بریل برای آموزش نابینایان ابداع کرد.
ـ ۱۵۷۵ م رامپانستو اهل روم در ۱۵۷۵ نظام لوکاس را اندکی اصلاح کرد و به ایتالیا برد.
ـ ۱۶۴۰م پیرمورین در ۱۶۴۰م با حروف برجسته نظام لمسی ابداع کرد؛ به طوری که نشانه ها جابجا می شدند.
ـ ۱۶۴۰م لوینک شرگ اشچونبرگ، سیستمی بر اساس علائم لمسی برای آموزش ساخت.
ـ ۱۶۵۱م جرج هاردسرف شاعر اهل نورنبرگ، در ۱۶۵۱ حروف برجسته از موم ساخت و در تخته های حکاکی شده قالب ریزی می کرد.
ـ ۱۶۷۶م فرانسیسکو ترزی در ۱۶۷۶ نظامی بر اساس علائم لمسی آموزشی ساخت.
ـ ۱۷۴۱م دیدروت دایره المعارف نویس فرانسوی در عصر روشنگری با کاغذهای بریده به شکل حروف، نشانه های لمسی ساخت و نابینایان را آموزش می داد.
ـ ۱۷۵۰م ماریا ترزا ون پارادانر موسیقی دان ونیزی متولد ۱۷۵۰ به وسیله پونزهایی به شکل حروف و چسباندن آنها روی کاغذ، مهارت خواندن را یاد گرفت.
ـ ۱۷۵۰ به بعد ویسنبرگ با سوزن حروفی را روی مقوا حک می کرد و با ایجاد گودی و برجستگی می توانست آموزش دهد. بعداً از ون کمپلن خواست برای او دستگاهی بسازد تا حروف آلمانی را حک کند.
ـ ۱۷۸۴م والنتین هاوی در ۱۷۸۴ اولین مدرسه را برای نابینایان در پاریس دایر کرد و با حروف ساخته شده از مقوا یا چوب به آنان کلمه سازی یاد می داد. بعداً توانست حروف برجسته را روی صفحه کاغذ چاپ کند.
ـ ۱۸۰۹م چارلز باربیه فرانسوی و مبدع سیستم ۱۲ نقطه ای است. اولین بار در ۱۸۰۹ او نقطه را جایگزین حرف کرد. هر چند نقطه نشانگر و علامت یک حرف بودند. ابتدا این روش را در جنگ برای پیام رسانی به کار گرفت تا در تاریکی شب، سربازان بتوانند با هم ارتباط برقرار کنند. زیرا نقطه ها را می توانستند با لامسه بخوانند. به همین دلیل آن را «خط شب» نامید. بعداً آن را تکمیل کرد و سونوگرافی یعنی صدا نگاری نامید.
بعداً از همین روش برای آموزش نابینایان بهره گرفت. نیز لویی بریل با او گفتگو داشته و از این روش برای خط بریل الهام گرفته است.
ـ ۱۸۲۷م جیمز گال اهل ادینبورگ ابتدا یک ناشر بود اما پس از چاپ کتب والنتین هاوی تصمیم گرفت، نظام لمسی مناسب تری ابداع کند. در ۱۸۲۷ کتابی درباره ابداع خود نوشت و آن را معرفی کرد. در این روش حروف برجسته می شدند اما نه به شکل خودشان بلکه گردی و خمیدگی حروف تبدیل به زاویه می شد مثلاً حرف r که به صورت منحنی نوشته میشود، به صورت زاویه دار برجسته می شد. چون معتقد بود لامسه خمیدگی را درست درک نمی کند ولی زاویه را بهتر می فهمد. حروف را با چوب یا فلز اما با زاویه می ساخت.
ـ ۱۸۳۲م ادموند فرای اهل لندن، از حروف رومی، نشانه های لمسی قابل آموزش ساخت و با معرفی ابتکارش در ۱۸۲۳ جایزه مهمی دریافت کرد.
جان آلستون نظام لمسی فرای را اصلاح و نظام کامل تری آورد. بعداً ساموئل هاو از آمریکا به اروپا رفت و با مطالعه همه روش ها و سیستم های خواندن و نوشتن نابینایان، خط آلستون را پسندید و به آمریکا برد و در مدارس نابینایان به اجرا گذاشت. این نظام در آمریکا به «بوستون تین» مشهور است.
ـ ۱۸۴۵م ویلیام مون اهل بریگتون انگلستان در ۱۸۴۵ حروف چاپی و برجسته مون را ابداع کرد. او پس از مطالعه همه سیستم های پیشین این روش را ساخت.
ـ ۱۸۵۴ لویی بریل (۱۸۰۹-۱۸۵۲) خط بریل را ابداع کرد در ۱۸۲۹ کتابی درباره ابتکارش نوشت و آن را معرفی کرد. اما تا وقتی زنده بود کمتر به کارش توجه می شد اما سه سال بعد از فوت او، خط بریل به رسمیت شناخته شد و جایگزین شیوه های مختلف گردید. چند سال طول کشید تا خط بریل فراگیر و جهانی شود. اما به دلیل قوت بیشتر، کارآمدی افزون تر و اشکالات کمتر توانست بر رقبایش چیره گردد.
دوره خط بریل
تاریخ نابینایان جهان را به دوره قبل از خط بریل و دوره پس از آن یا دوره قبل از ۱۸۵۴ و بعد از آن تقسیم کرده اند. پیش از رسمیت خط بریل در ۱۸۵۴ در کشورهای مختلف به آموزش و خواندن و نوشتن نابینایان کم یا بیش توجه بود و هر کس در هر جایی، ابتکاری داشت.
اما پس از رسمیت خط بریل یک نظام واحد جهانی پدید آمد و نابینایان از ملیت های مختلف و با زبان های مادری متفاوت نظام همگانی و جهانی را پذیرفتند. اهمیت این نظام در اشتراکات و وحدت مبانی اش بود. به همین دلیل با اختراع یک سیستم عامل همه نابینایان جهان می توانند بهره مند شوند.
اکنون نمی خواهم به تحولات دوره بریل بپردازم، تاریخ این دوره را باید در یک جلد کتاب یا چند مقاله توضیح داد. یعنی دوره دویست ساله بریل چند برابر ادوار پیشین، تحول و رخداد داشته است. مهم ترین سرفصل های این تحولات عبارت اند از:
ـ انطباق پذیری بریل با زبان های ملی و محلی. طی دویست سال گذشته به تدریج بریل انگلیسی، بریل عربی، بریل فارسی، بریل چینی و ده ها بریل دیگر پدید آمد. تاریخ شکل گیری هر یک جالب است.
ـ انطباق پذیر بریل با علوم، ابتدا با خواندن و نوشتن هماهنگ شد؛ ولی کم کم ریاضیات بریل موسیقی بریل و غیره پدید آمد.
ـ توسعه محتوایی. خط بریل به مرور کامل تر شد و کاستی های آن کمتر شده است. کسانی که در این زمینه تلاش کرده اند، تاریخ مفصلی دارد.
ـ انطباق پذیری با فناوری ارتباطات، هر سیستم جدیدی چون اینترنت اختراع شد، کسانی درصدد هماهنگ سازی بریل با آن برآمدند. تاریخ این تلاش ها قابل توجه است. ابداع سیستم بریل الکترونیک که بدون استفاده از لوح و قلم و کاغذ انجام می شود مربوط به این دوره است.
مهم ترین تلاش در این زمینه دیزی DAISY است. دیزی مخفف سیستم اطلاعات قابل دسترسی دیجیتال است. دیزی تلاش کرده در همه کشورها، متون بریل را از طریق دیجیتالی کردن، دسترس پذیر سازد. متأسفانه کشور ما در این زمینه عقب است؛ ولی در هند پیشرفت ها چشمگیر است.
ـ زایش های بریل هم قابل توجه است. کسانی درصدد برآمده اند بریل جدید ابداع کنند. ده ها اختراع و نوآوری در این زمینه بوده و تاریخ مفصلی دارد. در ایران هم چند نفر، سیستم بریل جدید ابداع کرده اند.
متأسفانه، نهادهای متصدی امور معلولین، وزارت فرهنگ و ارشاد و نیز مؤسسه و انجمن های مردمی به تاریخ تحولات نابینایان توجهی ندارند. با اینکه گذشته چراغ راه آینده است.