بر کسی پوشیده نیست که با شیوع ویروس کرونا فرایند آموزش و پرورش در کشور با مشکلات زیادی مواجه است. اگرچه با وجود اینترنت و فضای مجازی، آموزش‌ها به‌صورت غیرحضوری ادامه دارد، اما به‌دلیل نبود دسترسی برابر به اینترنت و گوشی‌های هوشمند، روند تحصیل دانش‌آموزان به‌ویژه در مناطق محروم به دشواری پیش می‌رود. در این بین، مشکلات و دشواری‌های دانش‌آموزان نابینا در فرایند تحصیل دوچندان است؛ به این دلیل که محدودیت‌ها و محرومیت‌های آنها به یک منطقه خاص مربوط نمی‌شود. این دانش‌آموزان نه‌تنها امکانات و دسترسی‌های پیشین خود را از دست داده‌اند، بلکه آموزش و پرورش استثنایی کشور هیچ جایگزینی برای محصلان نابینای تحت‌پوشش خود در شرایط کرونایی درنظر نگرفته است. از سوی دیگر، شبکه شاد که هم‌اکنون مهم‌ترین بستر آموزش و پرورش در کشور است، برای نابینایان دسترس‌پذیر نیست و وزارت آموزش و پرورش عملا این دانش‌آموزان را در طراحی شبکه شاد نادیده گرفته است.
براساس آماری که سیدجواد حسینی، رئیس آموزش و پرورش استثنایی کشور ارائه کرده است، 8هزار و 373دانش‌آموز نابینا در کشور مشغول به تحصیل هستند. این دانش‌آموزان به 2شیوه تحصیلات خود را ادامه می‌دهند. تعدادی از آنها، یعنی 3هزار و 388نفر در مدارس ویژه نابینایان مشغول به تحصیل هستند و تعدادی دیگر که شامل 4هزار و 985نفر می‌شوند، به‌صورت تلفیقی و در مدارس عادی کنار سایر دانش‌آموزان ادامه تحصیل می‌دهند؛ در عین حال یک معلم رابط از سوی آموزش و پرورش استثنایی روند تحصیل آنها را پیگیری می‌کند. سازمان آموزش و پرورش استثنایی نیز درخصوص مدارس ویژه نابینایان، آموزش مجازی را در دستور کار خود قرار داده است. امینه نگهبان، کارشناس برنامه‌ریزی درسی دانش‌آموزان با آسیب بینایی در سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور به همشهری می‌گوید: با توجه به شرایط کرونا و گستردگی دانش‌آموزان استثنایی در سطح کشور و شرایط متفاوتی که هر یک از استان‌ها داشتند، وضعیت حضور دانش‌آموزان در مدرسه به استان‌ها تفویض و قرار شد که با توجه به شرایط موجود و پایه و دوره تحصیلی دانش‌آموزان هر استان خود تصمیم بگیرد که آموزش به‌صورت حضوری باشد یا نیمه‌حضوری یا اینکه کلاس‌ها کاملاً به‌صورت مجازی برگزار شود، برای همین الگویی برای استان‌ها ارسال شد که متناسب با هر گروه از دانش‌آموزان استثنایی متفاوت است. در مورد نابینایان نظر‌سنجی کردیم و اکثریت همکاران ما بر این عقیده بودند که به‌ویژه در پایه‌های پایین‌تر نیاز است که در طول هفته روزها یا ساعت‌هایی معلم و دانش‌آموز در ارتباط نزدیک باشند و حداقل آموزش‌هایی به والدین داده شود که بتوانند روند آموزش فرزند خود را در منزل پیگیری کنند.
این در حالی است که تنها 23مدرسه ویژه نابینایان در کشور فعال است. اگر فرض کنیم که هرکدام از این مدارس در یکی از استان‌های کشور قرار دارند، 8استان از 31استان کشور فاقد مدرسه ویژه نابینایان است. هر چند که سیاست آموزش و پرورش استثنایی بر این است که دانش‌آموزان نابینا به‌صورت تلفیقی تحصیل کنند، اما در پایه‌های پیش‌دبستانی و ابتدایی، به‌ویژه پایه اول، دانش‌آموزان نابینا برای بریل‌آموزی به مدارس ویژه نابینایان نیاز دارند؛ بنابراین تعدادی از نابینایان ناگزیر از تحصیل در مدارس شبانه‌روزی هستند. با این حال یک کارشناس در سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور می‌گوید: سال‌هاست سعی می‌کنیم دانش‌آموزان دوره ابتدایی را در خوابگاه نپذیریم و براساس آماری که داریم، دانش‌آموزانی با این شرایط در پایه ابتدایی نداریم. دانش‌آموزان ما معمولا در دوره متوسطه اول و دوم وارد خوابگاه می‌شوند که در تهران، خراسان‌رضوی و نظیر اینها اسکان دارند. امین عرب، معلم و رابط نابینایان در شهر شیراز، ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه تمام شهرها از مدارس ویژه نابینایان برخوردار نیستند، تعدادی از دانش‌آموزان در خوابگاه پذیرفته می‌شوند. البته ممکن‌است برخی از خانواده‌ها بتوانند برای تأمین آینده فرزند خود به شهری که مدرسه ویژه نابینایان دارد، نقل‌مکان کنند، اما هستند خانواده‌هایی که چنین امکانی ندارند؛ بنابراین فرزندشان یا باید در خوابگاه پذیرفته شود یا اینکه از تحصیل عقب بماند و الآن که به‌دلیل شیوع بیماری کرونا مدارس شبانه‌روزی تعطیل شده‌اند، عملا تعداد قابل‌توجهی از دانش‌آموزان رها شده‌اند؛ بنابراین دانش‌آموزان پیش‌دبستانی و پایه اولی که در چنین شرایطی هستند، مشخص نیست که فرایند بریل‌آموزی‌شان چگونه پیش می‌رود.
رابط نابینایان درخصوص دانش‌آموزان نابینایی که به‌صورت تلفیقی ادامه تحصیل می‌دهند، می‌گوید: این دانش‌آموزان هم از اینجا رانده و از آنجا مانده‌اند، چون آموزش و پرورش استثنایی برنامه‌ای برای این دانش‌آموزان در شرایط کرونا ندارد و از سوی دیگر شبکه شاد هم برای نابینایان دسترس‌پذیر نیست.
او درباره دسترس‌پذیری اپلیکیشن‌ها برای افراد نابینا توضیح می‌دهد: نابینایان با استفاده از (اسکرین‌ریدر) یا صفحه‌خوان‌ها با گوشی‌های هوشمند و کامپیوتر تعامل برقرار می‌کنند. دسترس‌ناپذیری یک اپلیکیشن برای نابینایان به این معناست که با این صفحه‌خوان‌ها سازگاری ندارد، شبکه شاد هم با همین مشکل مواجه است و صفحه‌خوان‌ها در این اپلیکیشن به‌طور کامل ساکت می‌شوند؛ بنابراین دانش‌آموزان نابینا، چه آنها که در مدارس ویژه نابینایان تحصیل می‌کنند و چه آنها که به‌صورت تلفیقی مشغول به تحصیل هستند، قادر به استفاده از شبکه شاد نیستند.
آیدین، دانش‌آموز کلاس هفتم است. او برای تحصیل در دوره ابتدایی همراه خانواده از یاسوج به شیراز رفته است و امسال به یاسوج برگشته و به‌صورت تلفیقی ادامه تحصیل می‌دهد. او می‌گوید: با گذشت یک‌ماه از سال من هنوز معلم رابط ندارم و حتی کتاب‌هایی مثل علوم و اجتماعی که به‌صورت صوتی هستند، هنوز به‌دست من نرسیده‌است.
تمام آموزش‌های مدرسه هم در شبکه شاد است که من نمی‌توانم از آنها استفاده کنم. متین هم از دانش‌آموزان تلفیقی است و درخصوص مشکلات تحصیلی‌اش در شرایط کرونا توضیح می‌دهد که شبکه شاد برای ما نابینایان دسترس‌پذیر نیست. در تمام مدتی که معلم در شبکه شاد تدریس می‌کند یک فرد بینا باید کنار من باشد که بتوانم از کلاس استفاده کنم. علاوه بر این، معلم‌ها معمولا آموزش‌ها را به‌صورت عکس، پی‌دی‌اف و فیلم می‌فرستند که برای من قابل استفاده نیست و بیشتر درس‌ها را یاد نمی‌گیرم. مدرسه تلویزیونی هم متناسب با شرایط نابینایان نیست و آموزش‌های آن به‌ویژه در دروسی مثل ریاضی، علوم‌تجربی، زبان و عربی برای من قابل فهم نیست. من در شبکه شاد نمی‌توانم حاضری بزنم، نمی‌توانم امتحان بدهم و تکلیف‌ها هم به‌صورت عکس در شاد گذاشته می‌شود و سازمان آموزش و پرورش استثنایی هم در این شرایط هیچ پکیج آموزشی برای ما آماده نکرده است.
اولویت آخر
6ماه از رونمایی شبکه شاد می‌گذرد، هر روز عقب‌ماندگی‌های تحصیلی دانش‌آموزان نابینا بیشتر می‌شود و هنوز کسی به فکر حل مسائل تحصیلی آنان نیفتاده است؛ مسائلی که حل آنها در وهله اول بر عهده وزارت آموزش و پرورش است و اگر وزارت هم در این زمینه کوتاهی می‌کند، سازمان آموزش و پرورش استثنایی به‌عنوان متولی آموزش معلولان، وظیفه دارد که حل مسائل این دانش‌آموزان را از طریق وزارت پیگیری کند. کارشناس برنامه‌ریزی درسی دانش‌آموزان با آسیب بینایی می‌گوید: بعد از اینکه شبکه شاد رونمایی و در اختیار عموم قرار گرفت، دوستان ما بررسی کردند و اشکالات آن استخراج شد و تمام اینها طی مکاتبات مختلفی که با وزارتخانه صورت گرفته، مطرح شده است. حتی پیشنهاد دادیم که از دوستان نابینایی که در حوزه فناوری‌ها می‌توانند مفید باشند، کمک بگیریم تا راه‌حل‌هایی برای رفع اشکالات شاد ارائه کنند. تمام این اقدامات صورت گرفته است، اما هنوز به هیچ‌کدام از مواردی که از طرف آموزش و پرورش استثنایی منعکس شده، رسیدگی نشده است. تعدادی از نابینایان اعم از معلمان نابینا و افرادی که در حوزه حقوق نابینایان فعالیت می‌کنند، رفع مشکلات سامانه شاد را برای نابینایان از طرق مختلف پیگیری کرده‌اند، اما مشکلات هنوز به قوت گذشته باقی است. امید هاشمی، خبرنگار روزنامه ایران‌سپید (روزنامه ویژه نابینایان)، درخصوص پیگیری‌هایی که روزنامه ایران سپید در راستای دسترس‌پذیر شدن شبکه شاد انجام داده است، چنین توضیح می‌دهد: ما تقریبا از 17فروردین که این نرم‌افزار رونمایی شد، هفته‌ای نبوده است که در قالب روزنامه ایران‌سپید که روزنامه ویژه نابینایان است، این مسئله را از سازمان آموزش و پرورش استثنایی و وزارت آموزش و پرورش پیگیری نکرده باشیم. همچنین خود من موارد اشکالات شبکه شاد را همراه راه‌حل‌ها به درخواست آموزش و پرورش استثنایی آماده و برایشان ارسال کردم و آنها هم به وزارت آموزش و پرورش ارجاع دادند. این در حالی است که دسترس‌پذیر کردن نرم‌افزار‌ها، نیاز به بودجه خاصی ندارد و دردسر خاصی ندارد؛ فقط مستلزم این است که رویکرد وزارت آموزش و پرورش، رویکرد مثبتی باشد که بتوانند تیم برنامه‌نویس شاد را ملزم کنند به اینکه این اپلیکیشن را با تغییراتی کوچک و تبعیت از استاندارد‌های تعریف‌شده‌ای که در اختیار تمام برنامه‌نویس‌هاست، برای کاربران نابینا قابل استفاده کنند.
مدرسه
نه سامانه شاد و نه مکمل آموزشی؛ هیچ
کارشناس برنامه‌ریزی درسی دانش‌آموزان با آسیب بینایی در سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور درخصوص آموزش‌های مکمل برای دانش‌آموزان نابینا می‌گوید: درخصوص محتوای آموزشی علاوه بر کتاب‌های بریل و صوتی که برای دانش‌آموزان ارسال می‌شد، تصمیم بر این شد استان‌های مختلف در حوزه تولید محتوای آموزشی برای برخی عناوین درسی که می‌توانست چالش‌بر‌انگیز باشد، همکاری داشته باشند. به‌طور مثال از تهران خواستیم که محتوای آموزشی پایه پیش‌دبستانی را آماده کند. این محتواها به صورت صوتی آماده و در سامانه شاد بارگذاری می‌شود و استان‌ها هم می‌توانند آن را دریافت کنند و دانش‌آموزان در کنار بهره‌مندی از تدریس معلم، از این محتوا‌های آموزشی هم استفاده کنند. در دوره ابتدایی اکثر دروس و کتب در تولید محتوای آموزشی مدنظر است، اما در دوره متوسطه کتاب‌های عربی، زبان و ریاضی مدنظر قرار می‌گیرد؛ این در حالی است که سامانه شاد برای نابینایان قابل استفاده نیست و نمی‌توانند از این محتواها بهره‌مند شوند؛ ضمن اینکه دانش‌آموزانی که در ارتباط با این گزارش با ما گفت‌وگو کردند، اظهار داشتند که تاکنون هیچ محتوای آموزشی مکمل از هیچ طریقی در اختیارشان قرار نگرفته است. اگرچه در شرایط فعلی همه دانش‌آموزان با محدودیت‌هایی مواجه اند اما برای گروهی مثل نابینایان مشکلات آموزش از راه دور در زمانه کرونا دو چندان است.
معلم
معلمان نابینا: ما هم نمی‌توانیم استفاده کنیم
دسترسی‌ناپذیری سامانه شاد معلمان نابینا را هم در تدریس دچار مشکل کرده است. مصطفی بازگیر، یک معلم نابیناست که به دانش‌آموزان بینا درس می‌دهد. او می‌گوید: اگر مدیران مدرسه اجازه نمی‌دادند که من از پیام‌رسان‌های دیگر استفاده کنم یا خانواده‌ها بهانه می‌آوردند که هزینه اینترنت در استفاده از شاد کمتر است، کاملا در تدریس به مشکل برمی‌خوردم. شبکه شاد به هیچ‌وجه برای یک فرد نابینا قابل استفاده نیست. پیام‌رسان‌های دیگر هم مسائل دیگری دارند. من باید اسامی تمام دانش‌آموزان را در موبایلم ذخیره می‌کردم، بعضی دانش‌آموزان با 3،2شماره وارد گروه کلاسی می‌شدند و در ابتدای کار نزدیک به یک هفته از من وقت گرفته شد که اسم و شماره تک‌تک دانش‌آموزان را بپرسم و آنها را وارد گروه کلاس کنم. علاوه بر اینها، من برای املا گرفتن از بچه‌ها با مشکل مواجه هستم. تماس گروهی در واتس‌اپ محدود است و من تنها با 7نفر می‌توانم به‌طور همزمان تماس بگیرم؛ درحالی‌که در هر کلاس بیش از 30دانش‌آموز دارم و با گذشت یک‌ماه از سال، هنوز از بچه‌ها امتحان املا نگرفته‌ام، اما اگر شبکه شاد برای نابینایان هم دسترس‌پذیر بود می‌توانستم در یک تماس امتحان املا را از دانش‌آموزان بگیرم. با وجود گروه در پیام‌رسان‌های دیگر، بچه‌ها در شبکه شاد سؤال می‌کنند و من باید هر چند روز یک‌بار از یک فرد بینا درخواست کنم که شبکه شاد را نگاه کند و سؤالات بچه‌ها را برایم بخواند و این کار را سخت کرده است؛ درحالی‌که اگر این شاد برای استفاده ما مناسب شده بود، من خود‌کفا می‌شدم و هیچ‌کدام از این مشکلات هم وجود نداشت و بدون دردسر تدریس می‌کردم.
روزنامه همشهری: فاطمه مهری‌خواه فعال حوزه نابینایان