فاطمه ظرافت انگیز»، تبلور عینیت یافته “خواستن” و “تلاش برای رسیدن” است؛ هرچند هنوز خودش را فرد موفقی نمی داند اما زندگی پرفراز و نشیبش سرشار از امید، پویایی و خستگی ناپذیریست. او که با نابینایی مادرزادی دیده به جهان گشوده با حمایت و همراهی خانواده و اعتماد به نفس مثال زدنی اش به زندگی “آری” گفته، درس خوانده، به تحصیل در مقطع دکتری رسیده و ۲۸ سال است که معلم کودکان آسیب دیده بینایی ست؛ وقتی از رابطه عاطفی با شاگردانش سخن می گوید بارها و بارها بغض می کند و شاید بتوان گفت “معلمی” که نه، برای آنها “مادری” می کند.
گپ و گفت ایران اکونومیست با او به مناسبت روز گرامیداشت مقام شامخ «معلم» که در مجتمع نابینایان حضرت عبدالعظیم شهرری انجام شد را می توانید در ادامه بخوانید؛ این گزارش، ادای دینی به همه معلمان دلسوز و تلاشگر میهن مان است که خالصانه و عاشقانه، درس زندگی به فرزندان مان می آموزند، باشد که مانا و برقرار باشند:
– لطفا خودتان را معرفی کنید.
بنده فاطمه ظرافت انگیز هستم، دانشجوی مقطع دکترای زبان و ادبیات فارسی و دارای ۲۸ سال سابقه کار درزمینهٔ تدریس کودکان با آسیب بینایی. متولد سال ۱۳۵۰ در شهر رشت استان گیلان هستم.
مقطع ابتدایی را در مدرسه استثنایی «دکتر محمد خزائلی» در شهر رشت سپری کردم. وارد مقطع متوسطه اول امروزی یا همان راهنمایی قدیم در مدرسه «عفت ۲» شدم و دبیرستان را هم در مدرسه «سعادت» شهر رشت گذراندم. دوره ابتدایی در مدرسه استثنایی درس خواندم و دوره راهنمایی و دبیرستان را در مدرسه عادی و به صورت تلفیقی گذراندم و با بچه های عادی درس خواندم. پس از اخذ دیپلم در سال ۶۹ بلافاصله وارد دانشگاه شدم و در رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه دولتی گیلان مشغول به تحصیل شدم.
برای دوره کارشناسی ارشد آزمون دادم و چون معدل بالایی داشتم بورسیه دانشگاه تربیت معلم یا همان خوارزمی فعلی شدم و از آن زمان ساکن تهران هستم. بنده نابینای مادرزاد هستم و فقط درک نور دارم.
– درباره خانواده تان توضیح دهید؛ چند خواهر و برادر دارید و رابطه تان با آنها در دوران کودکی چه طور بود؟
من سه خواهر و دو برادر دارم که هیچ کدام دچار نقص بینایی و هیچ معلولیت دیگری نیستند. خودم فرزند آخرم و رابطه بسیار خوبی با اعضای خانواده داشتم. پدرم نظامی و مادرم خانه دار بود. اما چون یکی از برادرها، یک خواهر و همسر یکی از خواهرهایم فرهنگی بودند تأثیر خوبی روی من گذاشتند. یکی از خواهرهایم باآنکه خانه دار بود، اما بسیار اهل مطالعه بود و کتاب و روزنامه بسیار می خواند.
او داستان زندگی نابینایان را در مجلات خوانده بود و به همین خاطر رابطه بسیار خوبی با من داشت و اولین بار او بود که مرا به مدرسه برد و روزهای اول مدرسه همراهی ام می کرد و در افزایش اعتمادبه نفسم نقش بسیار مثبتی داشت. خواهرم تأثیر بسیاری در علاقه مند کردن من به درس و مهارت های زندگی داشت. او کارِ خانه را به من آموخت. مثلاً خاطرم هست که مرا پای اجاق گاز می برد و می گفت گاز را روشن کن می خواهیم با همدیگر نیمرو درست کنیم.
– رابطه تان با پدر و مادر چه طور بود؟
با مادر رابطه بسیار خوبی داشتم. پدر اکثر مواقع بیرون از منزل بود، اما خوب خاطرم هست که خیلی چیزها مانند جهات جغرافیایی را به من آموخت. مثلاً می گفت گوشه اتاق بایست، اگر رو به رویت شمال باشد جنوب کجا می شود و …
مادر، سنگ صبورم بود، با من به مدرسه می آمد و همراهی ام می کرد. آن زمان جهت یابی بلد نبودم و زندگی مستقل نداشتم و با یک همراه، رفت و آمد می کردم.
– زندگی را در دوران کودکی چه طور می دیدید و چه طور تجربه کردید؟
من از حواسم خیلی استفاده کردم. دوران کودکی یک فرد نابینا بسیار مهم است و اگر دوره کودکی خوبی نداشته باشد رشد بزرگ سالی خوبی هم نخواهد داشت. البته نمی خواهم خودم را موفق بدانم، زیرا نتوانستم به یک سری خواسته هایم برسم، اما همین موفقیت جزئی که دارم مدیون دوران کودکی ام هستم. برای آنکه از حس لامسه خیلی استفاده کردم.
وقتی خانواده مرا به پارک می بردند اجازه می دادند به گل ها و تنه درختان دست بزنم. وقتی به دریا، رودخانه، چشمه و کوه می رفتم همه چیز را از نزدیک لمس می کردم. حیوانات را لمس می کردم و کلاً حواسم بسیار تقویت شد.
بچه ای نبودم که یک گوشه بنشینم، خاطرم هست که دوچرخه سواری می کردم. هر نابینایی نمی تواند این کار را انجام دهد اما من تا دوم راهنمایی دوچرخه سواری می کردم و دوچرخه شخصی داشتم. در کوچه و خیابان های محله مان دوچرخه سواری می کردم و کاملاً بلد بودم، می دانستم کجا باید بپیچم، یا مثلا می دانستم که سه کوچه سمت راستم هست یا یک بقالی سر کوچه هست و غیره. من سایه ماشین های پارک شده را می دیدم و نور را درک می کردم. مقدار کمی درکِ نور داشتم، ولی خب بسیار جسور بودم و اعتمادبه نفس بالایی به من داده شده بود.
– گفتید که در مدرسه عادی درس خواندید، تجربه شما از درس خواندن در مدرسه عادی چگونه بود؟ برخورد معلم ها چه طور بود و آیا شما را در کنار خود به خوبی پذیرفتند؟
آن اوایل بسیار سخت بود. مدیر مدرسه ای که می خواستم در آنجا درس بخوانم من را نمی پذیرفت و می گفت دانش آموز نابینا قبول نمی کنم. به اداره رفتیم و نامه گرفتیم و می خواستیم مجابش کنیم. او مرا ندیده بود. به مادرم گفته بودند فرزندت را بیاور که مدیر او را ببیند. به همراه مادرم رفتم؛ ضمن آنکه در پرانتز بگویم خودم اصلاً مایل نبودم در کنار بچه های دیگر درس بخوانم. کوک نابینا خودش به این آسانی رضایت نمی دهد که در کنار بچه های عادی قرار بگیرد و باید مجابش کرد.
خلاصه همراه مادرم رفتم و وقتی مدیر مدرسه وارد شد ایستادم و با او سلام و احوالپرسی که کردم مدیر مدرسه تعجب کرد و تصور نمی کرد من این گونه باشم. این طور شد که با طیب خاطرم ثبت نامم کردند و معلم ها را توجیه کردند که با من چگونه برخورد کنند. آن زمان هنوز طرح تلفیقی همانند حالا، جا نیفتاده بود.
یادش به خیر، معلم هایم چقدر خوب و دلسوزانه به من درس دادند. معلم ریاضی ام اشکال هندسی و قضایای تالس و فیثاغورث را کف دستم می کشید یا معلم علومم مرا به آزمایشگاه می برد و از من نمونه کار هم می خواست و یا معلم حرفه وفنم از من کار می خواست. از من مطالبه می کردند و این طور نبود که بگویند چون نابینا هستی به اندازه بچه های دیگر از تو توقع نداریم.
– رفتار همکلاسی ها با شما چه طور بود؟
برقراری رابطه با همکلاسی هایم نیز اوایل کمی سختی بود. آن زمان در بهترین مدرسه رشت درس می خواندم و دانش آموز با معدل زیر ۱۸ نداشت و بچه ها عمدتا از خانواده های فرهیخته بودند. با این حال کسانی هم بودند که به جای آنکه به من بگویند “نابینا”، “کور” خطابم می کردند و اوایل ناراحت می شدم و حتی خاطرم هست که به خانه رفتم و گفتم دیگر به این مدرسه نمی روم. خانواده با مدیر صحبت کردند و مدیر هم با همکلاسی هایم صحبت کرده بود. مدیر مدرسه نمی گفت بیا در دفتر بنشین تا مراقبت باشم، بلکه می گفت باید در بین بچه ها باشی و با آنها تعامل برقرار کنی. خوشبختانه از عهده این کار برآمدم و بعد از یک ماه این مشکلات حل شد.
– هنوز هم با همکلاسی هایتان در ارتباط هستید؟
بله، نه تنها با دوستانم، بلکه با معلم هایم از جمله معلم علوم دوره راهنمایی ام در تماس هستم و رابطه خانوادگی داریم و بسیاری از روابطم را حفظ کرده ام.
– با توجه به تجربه ای که هم در تحصیل و هم در تدریس دارید درس خواندن کودک نابینا در مدرسه عادی را توصیه می کنید؟
اول آنکه گذراندن مقطع ابتدایی در مدرسه عادی را به هیچ وجه توصیه نمی کنم، زیرا مقطع سنگینی است. ما الآن در مدرسه مان برای خانواده ها کارگاه برگزار می کنیم و به آنها آموزش می دهیم. همه خانواده ها شبیه خانواده من نیستند و مشکلاتی دارند. فقر فرهنگی در برخی خانواده ها وجود دارد و بچه نابینا وقتی وارد مدرسه می شود معلم ابتدایی نقش اساسی در شکل گیری تربیت وی دارد. معلم ابتدایی در آموختن مطالب به دانش آموزان در جایگاه مادر است.
اما در مقطع متوسطه یک و دو تحصیل به شیوه تلفیقی بد نیست؛ اما باز هم فکر می کنم تحصیل در مدرسه عادی برای دانش آموزان نابینا از دوره متوسطه دوم به بعد بهتر است، زیرا آنها دوره بلوغشان را پشت سر گذاشته و برای ورود به مدرسه عادی آماده تر هستند. از آن سو باید معلم و مدیر مدرسه هم توجیه باشند و بدانند چه طور باید با دانش آموز نابینا برخورد کنند.
– خب برسیم به دوران معلمی؛ چه شد که پا به عرصه معلمی گذاشتید؟ رویای کودکی شما چه بود؟
رویایم از کودکی، معلمی بود. معلم هایم را بسیار دوست داشتم، به خصوص معلم های دوره راهنمایی ام را بسیار دوست داشتم و همین در ذهنم جرقه زد که می توانم معلم خوبی باشم. در دوره دبیرستان با بچه ها درس کار می کردم و عربی و زبان به آنها درس می دادم.
همیشه با خودم می گویم کاش به جای ادبیات محض در دوره کارشناسی، دبیری ادبیات را انتخاب می کردم.
– رابطه و حس و حالتان با دانش آموزانتان چه طور است؟
من عاشق شاگردهایم هستم. اکنون بسیاری از شاگردهایم فوق لیسانس و دکترا گرفته اند. دانش آموزی داشتم که حالا وکیل است. دانش آموزی دارم که ساکن اروپاست اما هنوز به من زنگ می زند. دانش آموزی به من تبریک عید می گوید که ۲۶ سال قبل معلمش بودم و هنوز مرا از خاطر نبرده است. ارتباطم با بچه ها بسیار گسترده و خوب است. چه با آنها که قبلاً شاگردم بودند و چه آنها که حالا در کلاسم هستند.
– تلاشتان این بوده است که چه چیزی را به عنوان درس زندگی به شاگردانتان هدیه کنید؟
همیشه چند چیز را به بچه ها توصیه کرده ام؛ مسئولیت پذیری و صداقت داشتن را همیشه تأکید کرده ام. همیشه به آنها می گویم عمل شماست که نشان دهنده شخصیت شماست و نه صرفاً گفتارتان. همیشه بعد از کلاس برای بچه ها وقت می گذارم و درباره مسائل زندگی با آنها سخن می گویم و سعی می کنم به آنها آگاهی بدهم، زیرا کودک نابینا مانند کودک عادی نیست که بتواند ارتباط گسترده با محیط بیرونی داشته باشد. گرچه اکنون شبکه های مجازی را داریم و نابینایان هم می توانند از آن استفاده کنند اما اگر راه را غلط انتخاب کنند آسیب می بینند.
– در طول این ۲۸ سال، دانش آموزی داشته اید که خلق و خوی ویژه ای داشته و همیشه در خاطرتان باقی مانده باشد؟
هر گلی یک بویی دارد. هر دانش آموزم برای من مانند یک گل است. اما خب دانش آموزی داشتم که ضعیف بود و هر کاری می کردم می گفت «حسی به من می گوید که درس نخوان». همیشه به او می گفتم چرا این حس برعکس عمل نمی کند. استعداد خوبی داشت، اما درس نمی خواند اما خب به هرحال به او کمک کردم و رابطه خوبی با او داشتم. به او کمک کردم که اگر درس نمی خواهد بخواند حتما یکی از علاقه هایش را در زندگی پیدا کند و به دنبال آن برود و کار کند. مثلاً یکی از دانش آموزانم در ورزش بسیار خوب بود و در شطرنج مقام کسب کرد. یا دانش آموزانی دارم که وارد عرصه های هنری شدند و کسب درآمد می کنند.
– تلخ ترین و شیرین ترین خاطره دوره معلمی شما چه بوده؟
خاطره تلخی از معلمی کردن ندارم و برای هر چیزی یک راهکار پیدا می کردم. با این حال یکی از خاطرات تلخ و بسیار پررنگ من به از دست دادن یکی از دانش آموزانم برمی گردد. او چهار سال شاگردم بود، از اول راهنمایی تا اول دبیرستان. دچار سردردهای مزمن می شد و درنهایت متوجه شدیم تومور دارد. دچار ایست قلبی شد و ۱۷ روز در بیمارستان در کما بود. بدون استثنا هرروز به بیمارستان می رفتم و آنقدر برای کادر بیمارستان عجیب شده بود که دکترش از من می پرسید تو خواهرش هستی یا مادرش، چه نسبتی با او داری که هرروز به بیمارستان می آیی؟ حتی بیمارستانش خوب نبود و به بیمارستان دیگری منتقلش کردیم و در همه این امور دخیل بودم.
روز فوتش انگار به من الهام شده بود، همه جا بوی گل شمعدانی می آمد. هر جا می رفتم بوی گل شمعدانی می آمد و مدام با خودم می گفتم خدایا یعنی همه جا گل شمعدانی هست؟ از آن زمان، بوی گل شمعدانی من را یاد «اعظم حدادیان» می اندازد.
خاطرات خوش خیلی زیادی هم دارم. یکی از خاطراتم که خوش تمام شد این بود که یک بار می خواستم از بچه ها آزمون بگیرم، همه کلاس جمعی تقلب می کردند و خب متوجه شده بودم. آنها برگه هایشان را باهم عوض کرده بودند و دقیقاً فهمیدم یکی از آنها نمی نویسد و هرازگاهی دو کلمه می نویسد ولی دیگری دو برگه داشت و برای هم می نوشت. دیگری زیر میزش کتاب باز کرده بود و متوجه نبود که وقتی روی خط بریل دست می کشد من که گوشم بسیار حساس است صدای دستش را می شنوم. به هرحال متوجه تقلب همه آن کلاس هشت نفره شدم. که البته هرکدام را تک تک به اتاق مشاوره بردم و با آنها صحبت کردم و خودم مشکل را حل کردم و آنها هم قول دادند که درس می خوانند و حاضرند دوباره امتحان بدهند و همه هم نمره خوبی گرفتند. کسی نمی تواند در کلاسم تقلب کند.
– از سختی ها و مشکلاتی که در سال های تدریس داشتید برایمان بگویید؟
سختی های کار یک معلم به ویژه معلم استثنایی بسیار زیاد است؛ به خصوص معلمی که نابیناست و می خواهد رفت و آمد کند یکی از مهم ترین مسائلش ایاب و ذهاب است. من هم مانند شاگردهایم ضربه پذیر هستم. درست است که مستقل هستم و کارها، خرید و رفت و آمدم را خودم انجام می دهم و خیلی کم از کسی در کارهایم کمک می گیرم اما باز هم در برخی مسائل دچار مشکل می شوم. معتقدم این خداست که در خیابان و سر چهارراه ها، مراقب منِ نابیناست و اگر این طور نباشد هرآن ممکن است دچار حادثه ای شوم. با عصای سفید تردد می کنم و هنوز آن قدر جا نیفتاده و راننده نمی داند که عصای سفید می بیند باید بایستد و غیره. این خداست که ما را حفظ می کند. ما سرویس نداریم و من خودم باید رفت وآمد کنم و این یک مشکل به ویژه برای معلم های نابیناست.
مشکل دیگر هم به عدم وجود وسایل کمک آموزشی برمی گردد.
– دوران کرونا را چه طور پشت سر گذاشتید؟
دوران کرونا برای ما بسیار سخت بود. بچه های ما باید ارتباط حضوری با معلم داشته باشند. خودم ارتباط حسی لامسه با بچه ها دارم. دست آنها را می گیرم و ارتباط عاطفی داریم. مشکل دیگر فقر مادی شاگردهایم بود. برخی گوشی نداشتند و فقط با گوشی پدرشان می توانستند به کلاس وصل شوند و صبح ها نمی توانستند در کلاس درس حاضر باشند و باید عصرها جداگانه به برخی تدریس می کردم. الآن اوضاع با حضوری شدن دوباره مدارس خوب شده است. با بچه ها رابطه عاطفی دارم و این دوران دوری از آنها بسیار به من سخت گذشت. هرچند سعی می کردم دیدارهای حضوری کوتاهی با آنها داشته باشم اما کافی نبود.
– شما به جز معلمی در دو حوزه دیگر نیز کارهایی کرده و علاقه مندی هایی دارید که یکی ادبیات و شعر و شاعری و دیگری آشپزی است؛ چه طور شد به دنیای ادبیات و پس از آن به آشپزی علاقه مند شدید؟
بله، من دو کتاب دارم که یکی مهارت های آشپزی برای نابینایان و دیگری مجموعه اشعارم با عنوان «قفس تنگ لحظه ها» است که سال ۹۴ به چاپ رسید. من از سال ۶۵ شعر می گفتم و بسیار علاقه داشتم. به شب شعرهای مختلف می رفتم و شعرهایم از همان زمان نقد می شد و متوجه شدم این خلاقیت و استعداد در وجودم نهفته است. اکنون هم در مقطع دکترا در رشته ادبیات تحصیل می کنم و برای کلاس ها به دانشگاه آزاد ساوه می رفتم. ساعت ۵ صبح بیدار می شدم و به تنهایی به ساوه می رفتم و برمی گشتم.
درباره آشپزی هم باید بگویم در روزنامه «ایران سپید» که ویژه نابینایان بود ستونی درباره آشپزی، خانه داری و کودک یاری داشتم که درنهایت مجموعه این نوشته ها به یک کتاب تبدیل شد. در انجمن باور هم در دوره های توانمندسازی، این مهارت ها را آموزش می دادم. قرار است کتابی مربوط به کودک یاری را هم چاپ و منتشر کنم.
من اکثر غذاها را خوب درست می کنم و آشپزی ام خوب است.
– صاحب فرزند هم هستید؟
بله یک دختر دارم که متولد ۱۳۷۱ است و شش سال است که ازدواج کرده است. دخترم بیناست. رابطه بسیار خوبی با همدیگر داریم و یک بار به من گفت از اینکه مادرم هستی ناراضی نیستم و طوری نبوده که با خودم بگویم کاش مادرم بینا بود.
– با توجه به اینکه آشپزی هم می کنید معلمی برای شما چه مزه و طعمی داشته است؟
معلمی برای من ملس است؛ هم شیرین است و هم ترش.
– یک بار دیگر روزتان را تبریک می گویم؛ ما را به یکی از اشعارتان مهمان می کنید؟
ممنونم، اجازه بدهید یکی از اشعارم را که برای معلم اول ابتدایی ام سروده بودم بخوانم:
سپاس سبز درختان نثار قامت توست
صدای سرخ قلم در سکوت ساحت توست
تو خود دلیل گم شدگان طلسم دریایی
تو آن ابهت معنای طور سینایی
هنوز برق نگاه تو آشیان من است
تو آفتاب و مهر تو سایبان من است
کلام آبی آب عاشق زلالی توست
ستاره سحری محو جای خالی توست
تو خود پیام قاصدکان فرشته آیینی
شراب ناب بهشتی ز تاک پروینی
هنوزت از بن قلبم سپاس میگویم
فروغ هر قدمت تا ستاره می جویم
سرشک سرخ قلمدانت آبروی من است
ادای دین به پیشگاهت آرزوی من است
سپاس خنده خورشید رهگشای تو باد
معلمم طبق عرش جای پای تو باد
تو خود بخوان غزل بی کلام سیمایم
هنوز غرق تپش های زنگ انشایم
منبع: خبرگزاری ایسنا.