در دومین شماره از ماهنامۀ نسل مانا که در بهمن ماه ۱۴۰۰ منتشر شد؛ در مطلبی تحت عنوان: «هیچ معجزه ای به جز تلاش و تمرین» درمورد مفهوم کارآمدی یا بهره وری حسی صحبت کردیم و به طور مختصر با این مفهوم آشنا شدیم. در این مطلب قصد داریم به شکلی مفصل تر به توضیح آن بپردازیم.
به طور کلی، کارآمدی حسی، استفادۀ همه جانبه از تمامی حواس و توانمندی های یک فرد برای دریافت اطلاعات محیطی و برقراری ارتباط با محیط و انجام امور روزمره را شامل می شود.
بینایی
شاید برخی معتقد باشند که افراد آسیب دیدۀ بینایی دیگر به هیچ عنوان نمی توانند برای برقراری ارتباط و دریافت اطلاعات محیطی به حس بینایی تکیه کنند. باید این باور اشتباه را اندکی اصلاح کنیم و این گونه بگوییم که افراد آسیب دیدۀ بینایی باید از باقی ماندۀ بینایی خود نیز به شکل مؤثری برای دریافت اطلاعات و سازگاری با محیط زندگی استفاده کنند. این افراد باید به فراخور مقدار بینایی باقی مانده شان، با به کارگیری ترفندها و تدارک مناسب سازی هایی، کارایی این حداقل باقی ماندۀ بینایی را به حداکثر ممکن برسانند.
به عنوان مثال: افراد به منظور تشخیص اختلاف ارتفاع در محیط زندگی، مدرسه یا محل کار خود می توانند از برچسب های رنگی درخشان با تضاد بالا (مثلاً به رنگ های فسفری یا نارنجی) در کنار پله ها استفاده کنند و با یک مناسب سازی ساده، مانند استفاده از چراغ های رنگی و نورهای درخشان و استفاده از حداقل باقی ماندۀ حس بینایی، حرکت در محیط را برای خود ساده تر کنند. آموزگاران افراد آسیب دیدۀ بینایی باید چگونگی استفاده از حداقل باقی ماندۀ بینایی را در مواردی مانند تشخیص منبع نورهای قابل دیدن و دنبال کردن یا متوقف کردن اشیای متحرک به آنان بیاموزند. این مربیان، همچنین باید افراد آسیب دیدۀ بینایی را با فناوری ها و ابزارهای توان بخشی مناسب جهت ارتقای کارایی باقی ماندۀ حس بینایی آشنا کنند. متأسفانه امروزه در آموزش افراد آسیب دیدۀ بینایی، آموزش خط معمولی چاپی به افراد کم بینا، کمتر مشاهده می شود و آموزگاران فقط خط بریل را آموزش می دهند. باتوجه به مطالعات و تجربیات مکتسبه در کشور خودمان و سایر کشورها، خوب است آموزگاران افراد کم بینا، اهتمام بیشتری نسبت به آموزش خواندن و نوشتن خط چاپی به این گروه از دانش آموزان داشته باشند. به قول کارشناسان قدیمی و باتجربۀ آموزش و پرورش استثنایی: «دانش آموزان، کم بینا وارد مدرسۀ نابینایان شده و نابینا خارج می شوند»؛ البته یادگیری خط بریل برای تمام افراد آسیب دیدۀ بینایی، اعم از نابینا و کم بینا ضروری است؛ ولی باتوجه به دستاوردهای دانش امروز، می دانیم که باید از تمام ظرفیت های حواس استفاده کرد؛ بنابراین بهتر است آموزش خط چاپی به دانش آموزان کم بینا ضمن مشورت با چشم پزشک معالج و کسب اطلاعات جامع و کامل از ایشان، در صورت امکان انجام شود؛ البته باتوجه به مشاهدات و تجربیات، متأسفانه متوجه شدیم برخی افراد آسیب دیدۀ بینایی حتی خط بریل را نیز نمی آموزند و به استفاده از امکاناتی مانند معلم رابط یا منشی یا تایپ یا … محدود می شوند که این خود مسئله ای مهم و بغرنج است که پرداختن به آن فرصتی دیگر می طلبد.
شنوایی
یکی از حواسی که در کسب اطلاعات مفید از محیط بسیار مؤثر است، شنوایی است. افرادی که دچار آسیب بینایی شده اند باید در تقویت شنوایی و یادگیری مهارت خوب گوش دادن، کوشش کنند و از شنوایی خود به شکلی مفید و مؤثر برای انجام امور روزمره استفاده کنند. برای مثال: تقویت حس شنوایی و یادگیری استفاده از کتاب های صوتی به جای کتاب های متنی و یادگیری کار با کامپیوتر و تلفن همراه هوشمند به کمک صفحه خوان ها و گوش دادن به جای دیدن، تأثیر بسیار خوبی در استقلال امور روزمرۀ افراد آسیب دیدۀ بینایی دارد. همچنین تقویت حس شنوایی و استفاده از آن در موقعیت هایی مانند خیابان و گوش سپردن دقیق به صداها و تشخیص رفت وآمد خودروها و افراد با استفاده از حس شنوایی، بسیار کمک کننده است.
بویایی و چشایی
استفاده از بویایی و چشایی در موقعیت های بسیاری در زندگی روزمره، کمک کننده و راه گشا است. به عنوان مثال: برای تشخیص مواد غذایی داخل یخچال و همچنین تشخیص تازگی و سلامت یا خرابی و فساد مواد خوراکی می توان از حس بویایی استفاده کرد یا می توان از بوییدن برای تشخیص لزوم شسته شدن لباس ها کمک گرفت؛ البته افراد فاقد آسیب بینایی هم در بسیاری موارد، برای انجام این امور از بوییدن استفاده می کنند؛ ولی استفاده از این حس در افراد دارای آسیب بینایی می تواند بسیار کمک کننده باشد. استفاده از چشایی هم مانند حس بویایی، می تواند به همین نحو افراد را یاری کند.
لامسه
لامسه حسی است که افراد آسیب دیدۀ بینایی برای یادگیری و آموزش و انجام امور روزمره بسیار روی آن حساب می کنند و شاید به نحوی بتوان گفت که حس لامسه، دستیار اول افراد آسیب دیدۀ بینایی در آموزش و انجام امور روزمره است. استفاده از حس لامسه، گسترۀ وسیعی از امور را از یادگیری خط بریل تا انجام امور شخصی در بر می گیرد. خط بریل که برخی به درستی و به حق آن را سواد نابینایان می نامند، بر استفاده از لامسه متکی است و آموزگاران پیش از آموزش خط بریل به تقویت حس لامسه می پردازند. استفاده از لامسه کاربردهای فراوانی دارد. از جمله می توان به پیداکردن لباس خود روی رخت آویز با لمس و شناخت نوع پارچه لباس، تشخیص مواد غذایی و پاک سازی و آماده سازی آن ها برای آشپزی، استفاده از لمس اشیا و به کارگیری اشکال برجسته در آموزش اشاره کرد.
حرکت و تحریک
این حس به تعادل و آگاهی فرد از نحوه قرارگیری و حرکت اعضای بدنش در فضا اشاره دارد. مهارت در این حوزه در جهت استقلال در رفت وآمد و ورزش کردن و سایر فعالیت های فیزیکی و حتی یادگیری زبان بدن و استفاده از آن در روابط اجتماعی بسیار کمک کننده است.
یکپارچگی حسی
مهارت بسیار مهمی که افراد آسیب دیدۀ بینایی باید کسب کنند، یکپارچگی حسی و استفادۀ هم زمان از چند حس برای رسیدن به اهداف کارکردی است. برای مثال: کودک برای پیداکردن مادر خود، هم زمان با اتکا بر حداقل باقی ماندۀ بینایی و دیدن لباس رنگی مادر، از شنیدن صدای او و بوییدن عطر همیشگی او استفاده می کند و جوان نابینا برای پیداکردن کافی شاپ مورد علاقه اش، هم زمان با گوش سپردن و شنیدن صدای وسایل مورد استفاده در این مکان، از بوییدن نیز برای یافتن آن کمک می گیرد و با لمس زمین با پای خود، حرکت می کند و با عبور از موانع، وارد کافی شاپ می شود.
نقش کارآمدی حواس در رشد و یادگیری
بنا بر نتایج پژوهش های انجام شده، اکنون به روشنی می دانیم که در دوران رشد و در شرایط گوناگون یادگیری، یکی از منابع مهم کسب اطلاعات محیطی، حس بینایی است و در افراد آسیب دیدۀ بینایی باتوجه به محدودیت موجود در این زمینه، فراگیری مهارت استفادۀ مؤثر از حداکثر توانایی حواس پنج گانه در کنار تسلط بر انواع ترفندها و آشنایی با فناوری ها و کمک گرفتن از آن ها، کسب اطلاعات از محیط و یادگیری و رشد را تسهیل می کند. می توان گفت: کارآمدی حسی و یادگیری استفاده از حواس پنج گانه، در گذر از مراحل رشد و تبدیل کودک به بزرگ سال و سازگاری مجدد افرادی که در بزرگ سالی دچار آسیب بینایی شده اند، بسیار مؤثر است و اگر بگوییم که استفاده از تمامی حواس و به کارگیری فناوری ها، تنها راه برقراری ارتباط مؤثر با دنیا و اطرافیان و یادگیری و استقلال در زندگی روزمره است؛ مبالغه نکرده ایم.
پس به شما مخاطب عزیزی که دچار آسیب بینایی شده اید، شما پدر و مادر مهربان فرزند آسیب دیدۀ بینایی و شما آموزگار زحمت کش کودک دارای آسیب بینایی، توصیه می کنیم بیش از پیش در پرورش حواس و آموزش استفاده اثربخش از آن بکوشید.
منبع: ماهنامه ی نسل مانا.