نویسنده: مسعود طاهریان
منبع: نوزدهمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
مقدمه
بر اساس قوانینی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا وجود دارد، اگر شرکت یا شخص حقیقی ای بخواهد محصول نرم افزاری و تحت وب خود را بدون مشکل راهی بازار کند، ملزم است استانداردهایی را مانند مؤلفه های رابط کاربری در دسترس و دستورالعمل های دسترسی به محتوای وب WCAG)) لحاظ نماید تا آن محصول برای تمام کاربران با هر شرایط جسمانی، قابل استفاده باشد. این قوانین حمایتی منفعت بسیاری برای کاربران با آسیب بینایی داشته است؛ چراکه بیشتر فناوری های روز در این کشور ها توسعه پیدا می کنند؛ بنابراین هر نرم افزاری که در بازار جهانی عرضه می شود، برای افراد نابینا و کم بینا قابل استفاده هستند؛ به همین دلیل در ویندوز مایکروسافت، اندروید و آی او اِس که سیستم عامل های رایج کنونی هستند، امکانات متنوعی گنجانده شده است تا اشخاص با محدودیت های بینایی، بتوانند راحت از آنها استفاده کنند. از سوی دیگر، نرم افزار های جانبی بسیاری وجود دارد که به این قشر کمک می کند تا نیازهایشان را در زمینه های مختلف آموزشی، شغلی، ارتباطی، تفریحی، مالی و…، بدون کمک دیگران و مستقل، برطرف کنند؛ درنتیجه پیشرفت فناوری، به ویژه در حوزه نرم افزار، بسیار تأثیر مثبتی بر کیفیت زندگی افراد نابینا و کم بینا گذاشته است.
خوب است این افراد به فراخور مختصات باقیمانده بینایی و شرایط محیطی شان، کامل روی این امکانات نرم افزاری مسلط شوند و از کامپیوتر و گوشی همراه استفاده کنند. در ادامه انواع قابلیت های دسترسی سیستم عامل ها و نرم افزار های جانبی معرفی می شود که در زندگی افراد نابینا و کم بینا نقش تسهیلگری و توان بخشی دارند.
درشت نمایی یا بهبود دید
درشت نمایی یکی از مهم ترین قابلیت های دسترسی در تمام سیستم عامل ها است که افراد کم بینا می توانند با کمک آن با توجه به سلیقه و میزان بینایی خود، اندازه نوشته ها و تصاویر را در کامپیوتر و گوشی همراه بزرگ کنند و آنها را راحت تر بخوانند یا ببینند. همچنین این افراد با استفاده از این قابلیت، به فراخور شرایط بینایی، می توانند میزان نور نمایشگر، روشنی یا تیرگی صفحه، وضوح[9] تصاویر و تضاد رنگ بین نوشته ها و پس زمینه را تنظیم کنند تا راحت تر با کامپیوتر و گوشی همراه کار کنند.
برای فعال کردن این قابلیت باید در تنظیمات اصلی سیستم عامل به گزینه قابلیت دسترسی رفت و از بین سربرگ های موجود، بهبود بینایی را فعال کرد. این قابلیت در ویندوز مایکروسافت، کلید میان بر و در گوشی همراه، نشانه حرکتی میان بر دارد و می توان آن را فعال کرد که به راحتی در هر جا، بدون مراجعه مجدد به تنظیمات، این قابلیت خاموش یا روشن شود و حتی میزان بزرگ نمایی تنظیم گردد. فیوژن نرم افزار مستقل دیگری برای درشت نمایی در فضای ویندوز است که باید جداگانه نصب شود و هم زمان امکان بزرگ نمایی و خواندن مطالب با صدا را فراهم می کند.
صفحه خوان
نرم افزار های صفحه خوان آنچه را در صفحه نمایش کامپیوتر و گوشی همراه نشان داده می شود، تشخیص می دهند و آنها را به خروجی صوتی یا خط بریل تبدیل می کنند. همچنین به کاربران نابینا اجازه می دهند با استفاده از کلیدهای میان بر و حرکات لمسی یا دستگاه های ورودی خارجی مانند صفحه کلید بلوتوث و نمایشگر بریل، در بین عناصر صفحه حرکت کنند و با دستگاه خود تعامل داشته باشند.
سیستم عامل گوشی های همراه صفحه خوان های داخلی دارند. تاک بَک برای اندروید و ویس اُوِر برای آی او اِس است که با مراجعه به بخش دسترسی در تنظیمات اصلی دستگاه، می توان این قابلیت را فعال کرد. کامِنتِری یا جیشیوو صفحه خوان دیگری است که می توان آن را جداگانه روی دستگاهی با سیستم عامل اندروید نصب کرد و متون و عناصر صفحه را به صوت تبدیل نمود. این نرم افزار چینی امکانات دیگری هم در اختیار کاربر قرار می دهد؛ برای مثال با کمک آن می توان متن داخل عکس ها را خواند؛ معما های تصویری را حل کرد؛ چهره ها، اشیا و صحنه ها را تشخیص داد؛ بدون لمس کردن صفحه، با دستگاه کار کرد؛ با گذاشتن هشدار صوتی منظم، متوجه گذر زمان شد و متون خارجی را ترجمه کرد. بخشی از عملکردهای این نرم افزار به رایگان در اختیار همگان است و بخش دیگری از امکانات آن با پرداخت هزینه، در دسترس خواهد بود.
نَریتور، صفحه خوان داخلی ویندوز مایکروسافت است که در بخش دسترسی دستگاه، بدون هزینه اضافه قابل فعال شدن است. جاز یک صفحه خوان قدیمی با صدای انسانی برای ویندوز است که کاربران نابینا باید آن را بخرند و جداگانه روی کامپیوترشان نصب کنند. اِن وی دی اِ، صفحه خوان مستقل دیگری برای ویندوز است که امروزه به علت رایگان و متن باز بودن، طرف داران بسیاری دارد.
برای پشتیبانی از زبان فارسی باید موتور صوتی رایگان و متن باز ئی اِسپیک ان جی را روی دستگاه مورد نظر نصب کرد و آن را در تنظیمات تبدیل متن به گفتار صفحه خوان، به عنوان موتور برگزیده انتخاب نمود. متأسفانه هنوز امکان اضافه کردن ئی اِسپیک ان جی در نَریتور وجود ندارد. پارس آوا، ماهور، رسا و پکجاز موتور های صوتی پولی دیگری هستند که توسط شرکت های ایرانی تولید شدند و می توان آنها را به جاز و اِن وی دی اِی اضافه کرد تا متون فارسی را با صدایی نسبتاً انسانی گویا کرد؛ علاوه بر این اخیراً در مرورگر Edge می توان به جای خواندن مطالب وب، با فعال سازی قابلیت Read Aloud به آن مطلب گوش داد که زبان فارسی را هم پشتیبانی می کند. برای فعال کردن قابلیت Read Aloud، در منو باید گزینه Read Aloud را انتخاب کرد. سپس در نوار جدیدی که ظاهر می شود، روی گزینه Voice Options کلیک کرد و از قسمت Choose a Voice ، Microsoft Dilara Online Select (Natural) – Persian (Iran) را انتخاب کرد. امید است این قابلیت به تدریج به تمام برنامه های مایکروسافت اضافه شود.
بی مای آیز
بی مای آیز نرم افزاری رایگان است که افراد با آسیب بینایی را به داوطلبان بینا متصل می کند تا برای انجام کارهای دیداری روزمره خود مانند توصیف فضا یا خواندن نوشته ها، کمک بگیرند. استفاده کردن از این نرم افزار محدودیتی ندارد و حریم شخصی اشخاص را رعایت می کند؛ چراکه صدها هزار نیروی داوطلب در این نرم افزار از سراسر جهان حضور دارند و بعید است که به یک داوطلب غریبه، دو بار وصل شد، چه برسد که به یک فرد آشنا برخورد کرد. بعد از نصب نرم افزار، افراد باید زبان هایی را که بلد هستند، مشخص کنند تا آنها را به اشخاص هم زبان وصل کند. به علت قرار گرفتن ایران در فهرست تحریم، برای نصب یا استفاده از این نرم افزار باید برنامه شکن را که یک تحریم شکن است، داشت و فعال کرد.
برنامه های مسیریاب با نشانه های صوتی
افراد نابینا و کم بینا می توانند با کمک نرم افزارهای مسیر یاب گِت دِر، دات واکِر و نِیِربای اِکسپِلُرِر که به صورت اختصاصی برای راهنمایی افراد با آسیب بینایی طراحی شده اند یا برنامه های مسیر یاب عمومی دسترس پذیر نشان و بلد در سطح شهر جا به جا شوند؛ مسیر خود را پیدا کنند، مکان های مختلف را مانند بانک ها تشخیص بدهند و آنها را نشانه گذاری کنند.
نویسه خوان نوری
انواع نرم افزارهای نویسه خوان نوری به افراد با آسیب بینایی کمک می کنند تا مطالب و نوشته های گرافیکی را مثلاً فرمت PDF یا JPG به فرمت هایی مثل DOC یا txt تبدیل کنند تا بتوانند این مطالب تبدیل شده را با صفحه خوان ها بخوانند. نرم افزار کِرزوِرل معروف ترین نویسه خوان نوری است که برای تبدیل منابع انگلیسی توسعه یافته است و افراد نابینا و کم بینا می توانند برای تبدیل مطالب خود مثل محتواهای علمی یا فراگیری زبان، از آن استفاده کنند. نویسه خوان های قابل توجهی برای مطالب فارسی هم توسعه یافته است که نرم افزار
google OCR for Persian blinds یکی از بهترین آنها است که با کمک یکی از قابلیت های Google Drive به افراد با آسیب بینایی کمک می کند تا تبدیل فایل های غیرقابل فهم برای صفحه خوان های افراد نابینا را به مطالب قابل استفاده انجام دهند؛ علاوه بر این می توان نویسه خوان های مناسبی برای گوشی همراه در بازارهای نرم افزار پیدا کرد که اِنویژِن اِی آی، اینستاریدِر و سالیوان پِلاس معروف ترین آنها هستند و به این افراد کمک می کنند تا منو ها و فرم های کاغذی را بخوانند، محیط پیرامون را تشخیص دهند، رنگ و نوع اشیا را بفهمند و کتاب های چاپی را مطالعه کنند.
دستورات صوتی
کاربران نابینا می توانند از دستیار های صوتی هوشمند کورتانا در مایکروسافت، سیری در آی او اِس، دستیار گوگل در اندروید یا بیکسبی در سامسونگ برای کنترل دستگاه های خود، دسترسی به اطلاعات یا انجام وظایف با استفاده از دستورات صوتی استفاده کنند و با تایپ صوتی، مطالب خود را بنویسند.
خرید با شیوه های نوین
در این روز ها علاوه بر شیوه خرید حضوری، افراد نابینا و کم بینا می توانند به صورت آنلاین، محصولات و خدمات مورد نیاز خود را بگیرند و اینترنتی یا بعد از تحویل در محل، هزینه ها را پرداخت کنند. فقط برای خرید آنلاین درست، باید بخش مشخصات کالا و نظرات مردمی را دقیق بخوانند و بعد تصمیم بگیرند. اگر باید ویژگی های دیداری محصولات یا افراد ارائه دهنده خدمات را (مانند پلاک تاکسی) بررسی کنند، از طریق گزینه تماس تصویری و به اشتراک گذاری عکس در پیام رسان های اینترنتی می توانند نظر آشنایان بینای قابل اعتمادشان را بپرسند یا با نرم افزار بی مای آیز به منظور حفظ حریم شخصی، از یک فرد بینای نا شناس کمک بگیرند. برای خواندن کد های امنیتی تصویری در پرداخت آنلاین، می توانند از افزونه آنتی کَپچا استفاده کنند. باید در تنظیمات صفحه خوان ها گزینه بلند خواندن شناسه های عناصر صفحه را روشن کنند تا بتوانند دکمه های بی برچسب وبگاه های اینترنتی و اپلیکیشن های آنلاین را بخوانند. وبگاه های فروش آنلاین برای این افراد دسترس پذیر تر هستند، ولی با داشتن موقعیت مکانی مبدأ و مقصد و انتخاب دو انگشتی کادر های جستجو، می توانند از اپلیکیشن های فروش هم، به صورت مستقل، استفاده کنند. همچنین می توانند از آشنایان معتمدشان بخواهند تا برایشان خرید کنند، اما آدرس خانه آنها را به عنوان محل تحویل کالا، ثبت کنند یا به عنوان هدیه، لینک دانلود محصولات دیجیتال مانند کتاب الکترونیکی را برایشان بفرستند. در این خرید های نیابتی، می توانند مشخصات کارت بانکی شان را به آشنایان بدهند یا هزینه خرید را کارت به کارت کنند.
اخیراً بیشتر نرم افزار های خرید و پرداخت آنلاین از صفحه خوان ها پشتیبانی می کنند، مثلاً افراد نابینا و کم بینا می توانند
برای انتقال پول به یک کارت یا حساب دیگر، خرید شارژ و پرداخت هزینه تاکسی های خطی، تسویه قبوض و اقساط از همراه بانک ها و اینترنت بانک ها مانند ملی و ملت یا اپلیکیشن های پرداخت مانند ایوا و 724 بهره ببرند. برای گرفتن ماشین و موتور از سایت و اپلیکیشن اِسنَپ یا سایت و اپلیکیشن تَپسی و شماره تلفن 1551 اِسنَپ یا شماره تلفن 1630 تَپسی استفاده کنند. برای پیک و جا به جا کردن وسایل، از سایت و اپلیکیشن اَلوپِیک کمک بگیرند. اقلام سوپِرمارکتی را از سایت و اپلیکیشن اِسنَپ مارکِت یا سایت و اپلیکیشن اُکالا و محصولات فروشگاهی را از سایت و اپلیکیشن دیجی کالا بخرند. برای سفارش غذا از رستوران ها و فست فود ها به سایت و اپلیکیشن اِسنَپ فود سر بزنند. برای دانلود کتاب های الکترونیکی و صوتی به سایت و اپلیکیشن فیدیبو، سایت و اپلیکیشن طاقچه و سایت و اپلیکیشن نوار بروند. برای گرفتن خدمات تخصصی منزل مانند سیم کشی به سایت و اپلیکیشن آچاره و برای گرفتن خدمات پزشکی و روان شناسی به سایت و اپلیکیشن اِسنَپ دکتر مراجعه کنند. برای خرید اقلام مارک مانند کتانی نایک با قیمت مناسب می توانند به نمایندگی های فروش آنها منظم سر بزنند و شماره تماسشان را برای پیامک خبر فروش اقلام تک شده و تخفیف های دوره ای بدهند تا کم کم اقلام مورد نیاز خود را با خرید از حراجی های مختلف بگیرند.
سخن آخر
افراد نابینا و کم بینا باید از تغییردادن تنظیمات دستگاه خود و نصب نرم افزار های جانبی نترسند و ببینند چه چیزی نیازهایشان را رفع می کند و به کارشان می آید؛ چراکه هر تنظیمی برگشت پذیر است و هر نرم افزاری می تواند حذف شود؛ علاوه بر این برای حفظ قابلیت به روز رسانی خودکار، سلامت دستگاه و امنیت اطلاعات خوب است از نرم افزار های کرک شده پرهیز کنند و نسخه اصل را از بازار های رسمی یعنی مایکروسافت استور، گوگل پلی، گلکسی استور و اپ استور که جزو امکانات پیش فرض و داخلی سیستم عامل ها هستند یا از وبگاه رسمی شرکت های توسعه دهنده تهیه کنند. اگر هم توان مالی یا امکان خرید نرم افزار های پولی را ندارند می توانند از محصولات رایگان مشابه استفاده کنند.