سؤالاتی در باب کشف سفره آب زیرزمینی 1000 میلیارد متر مکعبی در سیستان. افسانه یا واقعیت

محمد فاضلی، جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، در یادداشت اخیر خود تحت عنوان «ژرفای سیاستی آب ژرف»، با نگاهی به وضع موجود منابع و سیاست‌های آبی کشور به بررسی صحت و سقم خبر کشف سفره آب زیرزمینی حاوی حداقل 1000 میلیارد متر مکعب آب سالم و شیرین در سیستان و بلوچستان پرداخته‌است:
خبر این‌که چاه آب ژرف (در عمق چند هزار متری زمین) به نتیجه رسیده، و تصویر هم فواره شدن آب است (چاه آرتزین)، آب‌هایی که گفته می‌شود از هندوکش به سمت ایران می‌آیند و از اعماق زمین در سیستان و بلوچستان می‌گذرند و از دریای عمان خارج می‌شوند. حجم آب کشف‌شده 1000 میلیارد متر مکعب ذکر شده و آن‌را بر 7 میلیارد متر مکعب مصرف آب شرب سالیانه کشور تقسیم کرده و گفته‌اند برای 173 سال مصرف آب شرب کشور کافی است. خبر دست به دست می‌چرخد و امروز صبح شنیدم که کسانی گفته‌اند چه نشسته‌اید که این آب را هم و به فلان کشورها که دوست‌شان نداریم فروخته شده است، واخیانتا!!
داستان آب ژرف مثنوی هفتاد من است، اما من فقط می‌خواهم چند مجموعه سؤال بپرسم و از نگاه «عقل سیاست‌گذاری عمومی» در آن نظر کنیم. دو نکته هم قبل از طرح سؤالات ذکر می‌کنم. اول، عدد 1000 را بر 7 تقسیم کنید. خواهید دید که حاصل 142.8 می‌شود. یعنی نویسندگان چنین متنی حتی در تقسیم نیز دقت به خرج نداده‌اند. آدمیانی که به این میزان هم دقیق نبوده‌اند چگونه صلاحیتی برای اظهارنظر درباره آب ژرف یافته‌اند؟
دوم، 1000 میلیارد متر مکعب معادل چقدر آب است؟ کارون بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه ایران است. کل آب سالیانه رودخانه کارون اکنون به روایت برخی اطلاعات و آمار به حدود 14 میلیارد متر مکعب کاهش یافته است، اما کارون در پرآب‌ترین سال‌هایش نیز بین 20 تا 30 میلیارد متر مکعب و حدود 23 میلیارد متر مکعب آورد داشته است. 1000 میلیارد متر مکعب معادل آورد 43 رودخانه کارون در پرآب‌ترین سال‌های آن است. عبور این میزان آب در اعماق زمین، و خروج این میزان آب از دریای عمان در کدام گزارش کارشناسی و اثر علمی منتشرشده نشان داده شده است؟
اولین مجموعه سؤالات، به فرض که این میزان آب در سیستان و بلوچستان کشف شود. این آب دارای چه کیفیتی است؟ آیا حاوی فلزات سنگین نیست؟ آیا شوری آب برای استفاده انسانی استاندارد است؟ هزینه استخراج آب از عمق 3 تا 5 هزار متری زمین چقدر است؟ چه میزان برق برای استخراج این میزان آب ضروری است؟ آیا آب ژرف از طریق یک چاه قابل استحصال است یا هزاران چاه برای استخراج آب ژرف ضروری است؟ هزینه حفر هر چاه چقدر است؟ چاه فعلی تاکنون چقدر هزینه در برداشته است؟ هزینه لازم برای انتقال آب به سایر نقاط ایران چقدر است (تا 173 سال آب شرب ایران را تأمین کند)؟
دومین مجموعه سؤالات، آیا کشوری که با مدیریت ناصحیح، منابع آبی خود را مسرفانه به سوی نابودی کشانده، منابع آب جدید را نابود نخواهد کرد؟ آیا هزینه‌ای به اندازه هزینه لازم برای اکتشاف، استحصال و توزیع آب ژرف، برای بهبود مصرف آب‌های موجود هزینه شده است؟ آب ژرف در چه بازه زمانی، برای چه مقاصدی و با چه قیمتی به دست خواهد آمد؟
سومین مجموعه سؤالات، مگر نه این است که جامعه ایرانی از فقدان ارزیابی اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی سدها شکایت دارد و ساخت آن‌ها را باعث بروز مشکلات عدیده برای کشور و تخریب منابع آبی می‌داند؟ خب، ارزیابی اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی آب ژرف کجا صورت گرفته؟ توسط چه کسانی منتشر شده؟ و توسط کدام کارشناسان و نخبگان تأیید شده است؟ چه تضمینی هست که آینده آن‌چه امروز درباره آب ژرف گفته می‌شود، همان چیزی نباشد که امروز درباره سدسازی بیان می‌شود؟
چهارمین مجموعه سؤالات، چرا دستگاه‌های رسمی اخبار آب ژرف را تأیید یا تکذیب نمی‌کنند؟ چرا گزارش مطالعات درباره چنین پدیده شگرفی که به عنوان نجات یک ملت تصویر می‌شود در دسترس نیست؟ آیا این فقط بازی رسانه‌ای برای جا انداختن پدیده‌ای مشکوک است؟
پنجمین مجموعه سؤالات، آیا در دنیای سیاست‌گذاری راهکارهای معجزه‌آسا امکان‌پذیر هستند؟ آیا کشوری که چند دهه با بدمصرفی و بی‌تدبیری در مدیریت منابع آب مواجه بوده، قادر است با اتکا به یک عامل، به شکلی معجزه‌آسا نجات یابد؟ آیا آب ژرف – به فرض واقعیت داشتن – خشکیدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها، فرونشست زمین، ریزگردها، موج مهاجرت بر اثر خشکی، کوبیده شدن آبخوان‌ها و … را نیز جبران می‌کند؟
هر تصمیم درباره آب، تصمیم درباره سرنوشت این کشور است. سیاست‌گذاری عرصه دل بستن به معجزه‌ها نیست، بلکه عرصه پاسخ گفتن به سؤالات بسیار و درافتادن با پیچیدگی‌های بسیار است. سیاست‌گذاری آب ژرف، ژرفای بسیار بیشتری مطالبه می‌کند.
گفتنی است: نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی چندی پیش درباره کشف یک سفره آب زیرزمینی جزئیاتی ارایه و اظهار کرده بود: کار این چاه بزرگ با عمق هزار و 200 متر آغاز شده و آب آن هم به صورت آرتزین و قابل شرب است.
به گفته حبیب الله دهمرده، این نخستین چاهی است که به این شکل و عمق مورد بهره برداری قرار گرفته است و اگر لازم باشد تا عمق 5 هزار متر هم ادامه پیدا خواهد کرد.
دهمرده این را هم گفته بود که بر اساس نظریه کارشناسان، آب زنده و جاری است و آب مرده ای نیست.
** با یارانه های سنگین نمی شود به صورت پایدار از این منابع استفاده کرد
در این پیوند، رییس اندیشکده تدبیر آب ایران گفت: شناسایی آب های ژرف(زیرزمینی) ابهام های خیلی زیادی دارد اما موضوعی که اصلا’ از آن صحبت نمی شود مساله اقتصاد این حوزه است که هزینه های بسیار زیادی دارد.
انوش نوری اسفندیاری در واکنش به طرح اکتشاف یک سفره آب زیرزمینی در سیستان و بلوچستان اظهار داشت: این که چنین منابعی برای چه نوع مصرفی مورد بهره برداری قرار می گیرد خیلی مطرح است و با یارانه های سنگین نمی شود به صورت پایدار از این منابع استفاده کرد.
وی افزود: هیچ نوع صحبتی از نوع برنامه ریزی برای استفاده از این منابع نمی شود و بهتر است مسایل را روشن کنند که توهم استفاده از این آب بیش از اینها نشود.
نوری اسفندیاری گفت: در مطالعات مهندسی دو مرحله برای شناسایی وجود دارد؛ یک مرحله برای اکتشاف است که تداوم با توقف مطالعات را مشخص می کند و مرحله دیگر برای امکان سنجی است که آیا برای منابع به لحاظ فنی، مهندسی، اقتصادی و اجتماعی امکان پذیر است یا نه و تا زمانی که پاسخ این مرحله استخراج نشود برنامه ریزی برای آن مانند سم مهلک است.
وی با بیان این که اقدام ها برای وجود سفره هءآب زیرزمینی در سیستان و بلوچستان اکنون در مرحله شناسایی و اکتشاف است و از نگاه کارشناسی تجربیات محدودی در دنیا از این حیث وجود دارد، در واکنش به اظهارات نماینده زابل در مجلس شورای اسلامی و ارائه جزئیاتی از سوی وی در ارتباط با سفره آب زیرزمینی تاکید کرد: دفتر برنامه ریزی کلان آب وزارت نیرو نسبت به این موضوع روشنگری بیشتری کند.
**اطلاعات قطره چکانی در حوزه آب
این صاحب نظر در حوزه آب، اطلاع رسانی به مردم در این رابطه را قطره چکانی خواند و گفت: اکنون که تکیه روی شفافیت سیاست ها است، ضرورت دارد این موضوع شفاف تر شود.
**امید است این خبر باعث توهم نشود
وی خاطرنشان کرد: از آنجایی که استخراج چنین منبعی بسیار پر هزینه بوده و معلوم نیست از نظر کیفیت در چه شرایطی باشد و دست زدن به آن چه تغییرات کیفی به دنبال خواهد داشت، ریسک بسیار زیادی در اطلاعات ارایه شده وجود دارد.
در فضای مجازی برخی مطالب حاکی از این است که این سفره آب زیرزمینی، از کوههای هندوکش و از طریق منطقه سیستان وارد ایران می شود و پس از سپری کردن منطقه کویری ایران، به خلیج فارس و دریای عمان می ریزد. عظمت این سفره آبی که به شکل رود در عمق 1000 متری زمین در جریان است.
برپایه نوشته های فضای مجازی، اکنون مجموع مصرف آب شرب کشور طبق آمار سال96 حدود7 میلیارد متر مکعب است و این سفره زیر زمینی به تنهایی بیشتر از 1000 میلیارد متر مکعب آب سالم و شیرین (معادل حدود173 سال مصرف آب شرب کل ایران) در خود جای داده است.
رییس اندیشکده تدبیر آب ایران تاکید کرد: مسایل باید شفاف سازی و چارچوب های تصمیم گیری روشن تر شود.
به گفته وی، به دلیل ابهام های زیادی که وجود دارد وزارت نیرو به لحاظ مهندسی وارد بهره برداری نمی شود چرا که اول باید مطالعه و ابعاد موضوع برای اکتشاف مشخص شود.
نوری اسفندیاری گفت: باید دید که آیا لازم است چاه اکتشافی دیگری حفر شود یا نه؟ هنوز این مرحله تمام نشده است و بعد از آن خواهند دید که آیا بهره برداری از این منبع توجیه اقتصادی دارد یا خبر.
این کارشناس حوزه آب بر ضرورت شناسایی پیامدهای محیط زیستی، اقتصادی، مالی و اجتماعی این مساله تاکید کرد و افزود: در صورتی که چنین منبعی وجود داشته باشد، آب آن نه برای کشاورزی که برای مصرف آشامیدنی می تواند اقتصادی باشد و این هم باید تحت یک شرایطی باشد تا با دیگر امکانات تامین آب شرب مقایسه شود.
**کشف سفره آب زیرزمینی در سیستان یک دروغ بزرگ است
در این ارتباط، همچنین محمد ارشدی پژوهشگر حوزه آب ، کشف سفره آب زیرزمینی در سیستان و بلوچستان را یک دروغ بزرگ خواند و افزود: اولا باید دید که چنین راه حل هایی از طرف چه نوع تفکری در جامعه دنبال و طرح می شود و برای آن تلاش می شود.
منبع: فانوس و ایرنا

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

هشت − هفت =

لطفا پاسخ عبارت امنیتی را در کادر بنویسید. *