نویسنده: زهرا همت
منبع: سیزدهمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
آموزش خوب، صحیح و با کیفیت، نقطه آغاز راه به سوی موفقیت است. همۀ کودکان حق برابری برای دسترسی به آموزش با کیفیت دارند؛ بنا بر این کودکان آسیب دیده بینایی نیز حق دارند به اندازه سایر همسالان شان به آموزش خوب و به روز دسترسی داشته باشند. کودکان برای دریافت آموزش خوب، در ابتدا باید با سواد شوند. منظور از سواد در اینجا، توانایی خواندن و نوشتن است. بر همه ما پر واضح است که توانایی خواندن و نوشتن، کلید دسترسی به دنیای اطلاعات است و تنها با داشتن توانایی خواندن و نوشتن است که می توانیم از دریای بی کران اطلاعات عصر کنونی، قطره ای بر گیریم. این اطلاعات است که دانش را در ما می سازد و این دانش به ما قدرت می دهد؛ قدرت برعهده گرفتن مسئولیت های فردی، خانوادگی و اجتماعی؛ قدرت یافتن شغل و موفقیت در شغل و در نهایت قدرت بدل شدن به یک شهروند مفید.
بیشتر کودکان سرزمین ما به طور معمول با رسیدن به سن شش سالگی، وارد سیستم آموزشی رسمی و همگانی می شوند و در مدرسه شروع به یادگیری خواندن و نوشتن و در ادامه، آموزش سایر دانش ها و مهارت های تعریف شده در این نظام آموزشی می کنند. هر چند که نیک می دانیم هم اکنون و با وجود تمام پیشرفت های فرهنگی و علمی و افزایش امکانات، هنوز کودکانی هستند که از آموزش محروم می مانند؛ ولی این بحث مدّ نظر این نوشته نیست و در اینجا صرفاً می کوشیم به یادگیری خواندن و نوشتن در کودکان آسیب دیده بینایی بپردازیم.
زمانی که کودکان وارد دبستان می شوند و شروع به یادگیری خواندن و نوشتن می کنند؛ پدر ها و مادر ها با ذوق و شوق فراوان آنها را در این مسیر همراهی می کنند. آنها با خوشحالی، اولین نوشته های شان را به دوست و فامیل و آشنا نشان می دهند و شادی پای نهادن در دنیای با سوادی را با همدیگر شریک می شوند. البته پیمودن مسیر یادگیری دشواری های بسیاری دارد که کودکان با همراهی خانواده و اطرافیان، راحت تر آن را طی می کنند؛ اما در مورد کودکان آسیب دیده بینایی، شرایط اندکی متفاوت است. زمانی که کودکان آسیب دیده بینایی وارد مدرسه می شوند، با توجه به میزان باقی مانده بینایی، نوع آسیب چشمی و پیش رونده بودن یا نبودن آن، سیستم خواندن و نوشتن مناسب (بریل یا درشت خط) برای ایشان برنامه ریزی می شود. در بسیاری از مواردی که خواندن و نوشتن به خط بریل برای دانش آموزی در نظر گرفته می شود، با مخالفت و مقاومت خانواده ها مواجه می شود. شادی های شروع آموزش، جای خود را به استرس و فشار های پذیرش آسیب بینایی کودک و الفبا و لوازم و ابزار خواندن و نوشتن خط بریل می دهد. بسیاری از والدین نمی توانند تفاوت ها را بپذیرند و به شکلی نادرست، تصور می کنند آسیب بینایی فرزند و نحوۀ خاص آموزش وی و خواندن و نوشتن به خط بریل و استفاده از لوح و قلم به جای مداد و پاک کن، موجب خجالت و سر شکستگی است و با این تصور ناصحیح، حتی اگر بپذیرند که کودک باید خط بریل را بیاموزد، این موضوع را به شکل یک راز در دل خانواده خود حفظ می کنند و برای مثال هنگامی که دوستان و آشنایان مهمان شان می شوند، تمام کتاب ها و وسایل آموزشی کودک را در جایی پنهان می کنند و با این کار لذت تقسیم شادی با سواد شدن را از فرزند خود دریغ می کنند و اندک اندک، علاقه و انگیزه یادگیری در کودک را تضعیف می نمایند و این حس شرم ساری از استفاده ابزار هایی متفاوت با همسالان برای خواندن و نوشتن را در کودک خود نیز رشد می دهند. خلاء آموزش صحیح والدین و دریافت مشاوره های صحیح روان شناختی در مسیر ایجاد نگرشی صحیح به مقوله آسیب بینایی و نیاز های خاص آموزشی و پرورشی کودک با آسیب بینایی در اینجا کاملاً احساس می شود. راهنمایی های یک مشاور متخصص کودکان با آسیب بینایی می تواند والدین را از فرو رفتن در افکار و تصورات ناصحیح برهاند و آنها را در مسیر پرورش و آموزش، یار و پشتیبان کودک قرار دهد.
فرایند آموزش خواندن و نوشتن به خط بریل، مقدماتی دارد که باید در سنین پیش از دبستان و در دوره های آموزشی پیش دبستانی یا آمادگی تحصیلی، اجرا شود. بسیاری از کودکان با آسیب بینایی در حال حاضر و با اجرایی شدن طرح نظام آموزشی یکپارچه، در مدارس عادی در کنار همسالان فاقد آسیب بینایی شروع به تحصیل می کنند. تعداد زیادی از این کودکان در دوره های پیش از دبستان مشارکت نمی کنند و به طور مستقیم وارد پایه اوّل دبستان می شوند. کودکان معمولاً پیش از ورود به مدرسه، با کتاب های داستان آشنا می شوند و دیدن تصاویر کتاب های داستان و شنیدن داستانی که توسط والدین خوانده می شود، توانایی تصویر خوانی را که پیش نیاز خواندن است در آن ها رشد می دهد. کودکان در اولین گام یادگیری مهارت خواندن و نوشتن، تصاویر و کلمات را در قالب یک تصویر داستانی ساده، به شکل همایند می بینند و این همایندی سبب شکل گیری تصویر کلی واژه ها در ذهن کودکان می شود؛ اما کودکان با آسیب بینایی، از داشتن کتاب های داستانی مصوّر محروم هستند و با وجود اینکه در بسیاری از کشور ها، تولید کتاب های لمسی با تصاویر برجسته برای کودکان آسیب دیده بینایی بسیار پر رونق است؛ در کشور ما تعداد این کتاب ها بسیار اندک است و والدین از وجود آن ها آگاه نیستند و این کتاب ها بیشتر جنبه نمایشگاهی پیدا کرده و کمتر به دست کودکان می رسد. والدین نیز به بیان داستان به شکل شفاهی بسنده می کنند و در بیشتر موارد، کودکان تصور صحیحی از واژه هایی که به واسطه داستان ها می آموزند، ندارند. حال این کودکان وارد پایه اوّل دبستان می شوند و آموزش خواندن و نوشتن آغاز می شود. کتاب های درسی بریل، برگردان کتاب درسی چاپی با اندکی تغییر و مناسب سازی محتواست. در کتاب درسی چاپی، در شروع آموزش خواندن، تصویری داستانی ارائه شده و سپس واژه هایی از آن تصویر به صورت کارت تصویری در پایین صفحه آمده است و همایندی تصویر و واژه، موجب شکل گیری تصویر کلی ذهنی از آن واژه در کودک می شود. در نسخه بریل نیز همین کلمات در کتاب آمده و این موجب شکل گیری نوعی ناهماهنگی در آموزش کودکان با آسیب بینایی گردیده؛ چرا که برخی آموزگاران تنها به بیان شفاهی داستان نگاره اکتفا می کنند، برخی کارت های واژگان را برای دانش آموز درست می کنند و عده ای نیز پس از در اختیار قرار دادن این کارت ها، به این نتیجه رسیده اند که به دلیل لزوم پویش نقطه به نقطه برای خواندن کلمات خط بریل و اینکه کودکان هنوز الفبای بریل را نیاموخته اند، چنین فعالیت هایی کمک چندانی به یاد گیری دانش آموز نمی کند و تنها موجب اتلاف زمان است. در کتاب های درسی بریل، توضیح مختصری از تصویر موجود در کتاب درسی نیز ارائه شده است که با توجه به عدم توانایی دانش آموز برای خواندن، ضرورت آن قابل توضیح نیست. در کنار تمام اینها، حتی دستور العمل هایی که برای والدین دانش آموزان نوشته شده، در کتاب بریل نیز گنجانده شده و این موجب حجیم و شلوغ شدن کتاب شده است و استفاده مستقل از کتاب را برای دانش آموز بسیار سخت می کند. به نظر می رسد این شکل از برگردان بریل کتاب درسی می تواند برای والدین با آسیب بینایی که فرزند بینا دارند، قابل استفاده و مفید باشد؛ اما برای کودکان آسیب دیده بینایی چندان مفید نیست و موجب شده هر آموزگار، بسته به نگرش و خلاقیت خود، به طور سلیقه ای کار آموزش را انجام دهد و ممکن است این ناهماهنگی ها به کیفیت آموزش آسیب برساند.
به نظر می رسد آموزش خط بریل به کودکان، با مشکلات روش شناختی عدیده ای مواجه است و انتظار می رود سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور به عنوان متولی آموزش کودکان آسیب دیده بینایی، برای جبران این آسیب روش شناختی، با استمداد از روش ها و فناوری های نوین آموزشی، برنامه ریزی های لازم را صورت دهد.