نویسنده: مسعود طاهریان
منبع: بیست و چهارمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
مقدمه
هر کسی تحصیلات خود را به پایان برساند یا حرفه ای را یاد بگیرد، تلاش می کند شغلی مناسب برای خود پیدا کند. برای افراد نابینا و کم بینا هم داشتن شغل، آغاز زندگی مستقل است و باعث می شود که به حمایت های مادی و مالی خانواده وابسته نباشند و بتوانند ازدواج کنند و خانوادۀ خود را تشکیل دهند. افراد نابینا و کم بینا توانایی های شغلی متنوعی دارند و می توانند در بسیاری از حوزه های کاری فعالیت کنند. آنها مثل همۀ اقشار جامعه، استعدادها، علاقه ها و تمایلات مختلفی دارند، اما با یک محدودیت مهم رو به رو هستند و آن نداشتن یادگیری اتفاقی و الگوبرداری از دیگران است. این موضوع باعث می شود نیازمند آموزش رسمی و راهنمایی حرفه ای باشند؛ بنابراین ضرورت مداخلۀ آگاهانه و زودهنگام از سوی مسئولان، مشاوران، معلمان و خانواده ها برای شناسایی و توسعۀ استعدادهای شغلی افراد با آسیب بینایی بیش از همه احساس می شود. در این راستا توان بخشی شغلی به افراد معلول کمک می کند تا به کار قبلی خود بازگردند یا شغل جدیدی بیابند. تلاش برای تطابق بهتر با فضای شغلی، تغییرات محل کار، انجام تمرین های فیزیکی برای افزایش توان جسمی، آشنایی با فناوری های کمکی، اصلی ترین حوزه های توان بخشی شغلی محسوب می شود.
راه های کنونی پیدا کردن کار
اشتغال یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز افراد نابینا و کم بینا در کشور است که متأسفانه به علت نبود آمار رسمی، ابعاد و مشکلات این حوزه، به درستی شناخته و رسیدگی نمی شود. بر اساس آمارهای غیر رسمی که توسط برخی از نهادهای مردم نهاد و مراکز توان بخشی ارائه شده است، تنها 30درصد این افراد در کشور شاغل هستند و به شکلی جذب بازار کار شده اند.
بیشتر افراد نابینا و کم بینای شاغل بر اساس قانون مدیریت خدمات کشوری، از طریق آزمون های استخدامی به صورت رسمی و پیمانی جذب دستگاه های اجرایی و ارگان های دولتی می شوند. بر اساس بررسی های میدانی سازمان آموزش و پرورش استثنایی، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، سازمان بهزیستی و شهرداری ها بیشترین نسبت فراوانی کارکنان معلول را به خود اختصاص می دهند، ولی به طور چشمگیری در سایر دستگاه ها و ارگان ها درصد استخدام و به کار گیری این افراد پایین است.
دومین راه شاغل شدن افراد با آسیب بینایی، مشغول شدن در ارگان های دولتی یا شرکت های خصوصی بر اساس قانون کار است. از این طریق با توجه به نیاز دستگاه ها و مشاغل موجود، امکان فعالیت افراد نابینا و کم بینا در مشاغل کارگری فراهم می شود. بیشتر این افراد در واحد ارتباطات ارگان ها و شرکت ها، به صورت قراردادی یا شرکتی مشغول هستند. برای پیدا کردن این نوع شغل، افراد باید از روابط و آشنایانشان بهره بگیرند و با نشان دادن توانمندی های خود، جایگاه خود را در محیط کار تحکیم ببخشند.
تعداد اندکی از نابینایان و کم بینایان که با استعداد و نخبه هستند، توانسته اند با قبولی در آزمون های کتبی و مصاحبه های شفاهی اختصاصی دانشگاه ها، عضو هیئت علمی بشوند. این افراد معمولاً در رشته های علوم انسانی مانند روان شناسی، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و … تحصیل کرده اند و برای تدریس و پژوهش در همین رشته های دانشگاهی، استخدام شده اند.
تعداد محدودی از افراد نابینا و کم بینا که دارای سرمایه، توانایی و علاقه به کارآفرینی هستند، کسب و کار شخصی خود را راه انداخته اند. این افراد توانسته اند واحدهای تجاری یا خدماتی شان را با استفاده از فناوری های کمکی یا همکاری افراد بینا، راه اندازی کنند. فروشگاه اینترنتی، آموزشگاه، مرکز ماساژ و … مثال هایی از این کسب و کار ها هستند.
درنهایت برخی از افراد نابینا و کم بینایِ معمولاً کم سواد که فرصت های آموزشی مناسب نداشتند، از طریق مشاغل کاذب امرارمعاش می کنند و به فعالیت هایی مانند فروشندگی در مترو یا دست فروشی در معابر عمومی مشغول می شوند.
قوانین حمایتی و دستگاه های خدمت رسان برای اشتغال
بر اساس قانون حمایت از حقوق معلولان: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مکلف است صندوق حمایت از فرصت های شغلی افراد دارای معلولیت تحت پوشش خود را ایجاد کند و بانک مرکزی هم باید مجوزهای لازم را برای تأسیس صندوق مورد نظر بدهد (مادۀ ۱۰).
دولت باید 30درصد پست های تلفنچی نهاد های دولتی و عمومی را به افراد نابینا و کم بینا اختصاص دهد. سازمان بهزیستی هم برای استخدام افراد معلول، به کارفرمایان وام اشتغال می پردازد؛ به خود افراد معلولی که طرح اشتغال و مدرک فنی حرفه ای دارند، تسهیلات خود اشتغالی ارائه می دهد؛ به شرکت ها و مؤسسه هایی که بیش از 60درصد سهام و سرمایۀ آنها متعلق به افراد معلول است، تسهیلات اعتباری پرداخت می کند (مادۀ ۱۱).
کارفرمایان غیر دولتی که افراد معلول را استخدام می کنند، می توانند با توجه به شدت معلولیت از کمک هزینۀ ارتقای کارایی معلولان سازمان بهزیستی برای پرداخت 30 تا 50درصد از حقوق آنها بهره ببرند (مادۀ ۱2).
افراد معلول که به صورت خود اشتغالی به کار مشغول هستند و کارفرمایانی که این افراد را استخدام می کنند، از پرداخت حق بیمه معاف هستند. حق بیمۀ سهم خویش فرمایی یا کارفرمایی این افراد را سازمان بهزیستی می دهد (مادۀ ۱3).
سازمان آموزش فنی و حرفه ای باید افراد معلول را در مراکز آموزشی خود بپذیرد و مهارت های فنی و حرفه ای آنها را ارتقا دهد. این سازمان همچنین باید تجهیزات، کمک هزینه و استاندارد های آموزشی متناسب با شرایط افراد معلول را با اخذ مشاوره های تخصصی سازمان بهزیستی و آموزش و پرورش استثنایی تأمین کند (مادۀ ۱4).
دولت باید حداقل 3درصد پست های استخدامی دولتی و عمومی را به افراد معلول واجد شرایط بدهد. سازمان اداری و استخدامی باید این سهمیه را تعیین و بر آن نظارت کند. متخلفان با حکم مراجع ذی صلاح محکوم می شوند. سازمان بهزیستی هم باید از حقوق افراد معلول در مصاحبه های شفاهی بعد از قبولی در آزمون های استخدام دفاع کند (مادۀ ۱5).
باید وزارت فرهنگ و ارشاد، سازمان تبلیغات اسلامی، صدا و سیما، شهرداری ها و سایر سازمان ها و نهادهای دارندۀ سالن های نمایش فیلم، آگهی های آموزشی مورد تأیید سازمان بهزیستی دربارۀ حقوق افراد معلول و چگونگی تعامل با آنها را رایگان نشان دهند (مادۀ ۲۰).
صدا و سیما مکلف است حداقل پنج ساعت از برنامه های خود را در هفته به صورت رایگان در زمان های مناسب به برنامه های سازمان بهزیستی و تشکل های مردم نهاد افراد معلول به منظور آشنایی با حقوق، توانمندی ها و مشکلات این افراد اختصاص دهد (مادۀ ۲۱).
صددرصد هزینه های اشخاص حقیقی و حقوقی برای احداث، تجهیز، توسعه و مناسب سازی تمامی مراکز توان بخشی، حرفه آموزی و کارآفرینی مورد نیاز افراد معلول با تأیید سازمان بهزیستی به عنوان هزینۀ قابل قبول مالیاتی محسوب می شود (مادۀ ۲۴).
سازمان بهزیستی بر اساس آیین نامه های داخلی خود، با کار فرمایان مختلف رایزنی می کند تا معلولان را به کار بگیرند، اما معمولاً فرصت های شغلی ایجادشده نیازمند قدرت بینایی هستند که چندان به کار افراد نابینا و کم بینا نمی آید. همچنین این سازمان از سایر ارگان هایی مانند شهرداری حمایت می کند تا انواع نمایشگاه های فروش و عرضۀ محصولات برگزار شود و از افراد معلول دعوت می کند تا در این رویداد ها شرکت نمایند.
سایر فعالیت دستگاه ها و شرکت ها هم در حوزۀ اشتغال معلولان، سلیقه ای و بر اساس مسئولیت اجتماعی مدیرانشان است و قانون رسمی ای برای پیگیری آنها وجود ندارد.
تنگنا های موجود در مسیر اشتغال
افراد نابینا و کم بینا هنوز با چالش های جدی در زمینۀ اشتغال مواجه هستند؛ چراکه کشور ما قانون مدار نیست و قوانین حمایتی از اشتغال معلولان در آن اجرا نمی شوند. علت این وضعیت را می توان در تخلف دولت از وظایف اجرایی خود، نبود اهرم های نظارتی و عدم فرهنگ قانون پذیری در بین اعضای جامعه جستجو کرد. تنها راه برای برون رفت از شرایط کنونی متمرکز شدن مطالبه گری معلولان از طریق انجمن ها و مؤسسه های غیر دولتی شان برای ایجاد فشار مدنی مستمر و هماهنگ است.
از طرف دیگر در حال حاضر سازمان های بهزیستی، فنی و حرفه ای، آموزش و پرورش استثنایی، برنامۀ مشخصی برای توان بخشی شغلی افراد نابینا و کم بینا ندارند و با کمبود جدی منابع علمی و تجارب عملی برای حرفه آموزی این افراد مواجه هستیم. دروس دانشگاهی متخصصانی مانند روان شناسان و آموزگاران در این زمینه عملی و کاربردی نیست؛ به همین دلیل افراد نابینا و کم بینا مهارت های شغلی خود را صرفاً به پشتوانۀ منابع غیر رسمی و حمایت های خانوادگی به دست می آورند و برای داشتن اشتغال پایدار، حتماً به سرمایه، تحصیلات دانشگاهی و استعداد خاص نیاز دارند. برای رفع مشکلات ذکر شده باید هرچه سریع تر متخصصانی برای آموزش مهارت های شغلی تربیت شود. در این راستا ترجمه و بومی سازی تجارب و منابع علمی و بازدید کارشناسان از مراکز توان بخشی بین المللی در حوزۀ حرفه آموزی سودمند خواهد بود. همچنین باید مؤسسه ها و انجمن های این افراد بیشتر بر توان بخشی شغلی متمرکز شوند و با ایجاد فشارهای مدنی و قانونی سازمان فنی و حرفه ای هم به سمت اقدام عملی در شناسایی استعداد های افراد نابینا و کم بینا و طراحی انواع دوره های حرفه آموزی مناسب با شرایط آسیب بینایی حرکت کند.
علاوه بر این دستگاه ها و کارفرمایان از توانمندی ها و نیازهای شغلی افراد نابینا و کم بینا آگاه نیستند؛ به همین دلیل فرصت های شغلی هماهنگ با مدرک تحصیلی و مهارت های آنها محدود است و فضای شهری و محل کار برای تردد و فعالیت این افراد مناسب سازی و دسترس پذیر نشده اند؛ بنابراین لازم است که تسهیلات حمایتی کافی به افراد ارائه شود تا کسب و کار های شخصی خود را راه بیندازند یا انجمن ها و مؤسسه های حمایتی شان انواع تعاونی های زود بازده برای اشتغال این افراد تأسیس کنند. همچنین رسانه ها باید دربارۀ حقوق افراد معلول و چگونگی تعامل با آنها فرهنگ سازی و عموم جامعه را با توانمندی ها و مشکلات این افراد آشنا کنند.