نویسنده: امین عرب
منبع: بیست و پنجمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا
تا حدود سه دهه پیش در ایران، تنها راه پیش روی دانش آموزان با آسیب بینایی برای تحصیل، حضور در مدارس استثنایی بود. به تدریج پای نوع دیگری از آموزش با عنوان «آموزش تلفیقی» به میان آمد. در این شیوه، دانش آموز با نیاز های ویژه در سایر مدارس و در کنار دیگر دانش آموزان درس می خواند. آموزش و پرورش استثنایی نیز موظف است امکاناتی را از قبیل معلم رابط برای رفع موانع حضور این گروه در مدارس فراهم کند. اینکه کدام نوع آموزش برای دانش آموزان با آسیب بینایی مناسب تر است، یکی از مهم ترین چالش های موجود در بین معلمان، دانش آموزان و صاحب نظران به شمار می رود. کاهش ساعت های اختصاص معلم رابط به دانش آموزان در سال تحصیلی کنونی بار دیگر این پرسش را پر رنگ کرد. در این جستار، به مزایا و معایب هردو شیوه و روشن تر کردن ابعاد گوناگون این پرسش می پردازیم.
مدرسۀ استثنایی، جایی برای آموزش متمرکز و تخصصی
کسانی که از آموزش در مدارس استثنایی حمایت می کنند باور دارند که آموزش تخصصی با حضور معلمان متخصص در محیطی مناسب از مهم ترین مزایای این شیوه به شمار می رود. آنان معتقدند چون معلمان این مدارس برای تدریس به دانش آموزان با آسیب بینایی آموزش دیده اند، قادرند پر چالش ترین درس ها مانند ریاضی و علوم را به صورت مناسب سازی شده ارائه دهند. تعداد کم دانش آموز در هر کلاس فرصت آموزش انفرادی و متناسب با نیاز های شخصی را فراهم می کند.
همچنین حضور مربیان و وجود امکانات، یادگیری مهارت های ویژه مثل جهت یابی و حرکت، کار با رایانه، مهارت های زندگی روزمره، ورزش های ویژۀ نابینایان و دیگر آموزش های مشابه را برای دانش آموزان فراهم می سازد. مناسب سازی محیط در یک فضای ویژه بسیار آسان تر است و همه می توانند به امکانات و ابزار های خاص نظیر دستگاه های چاپ بریل، مدل های آموزشی قابل لمس، سالن ورزشی مخصوص و دیگر ابزار های اختصاصی در فضایی متمرکز دسترسی داشته باشند؛ بنابراین با کمترین هزینه می توان بیشترین بازدهی را ایجاد کرد.
از سوی دیگر منتقدان این مدل بر این باورند که ایزوله سازی به محدودیت ارتباطی منجر می شود و افراد را از حضور فعال در جامعه باز می دارد. جدا سازی موجب می شود که هوش اجتماعی و روابط بین فردی رشد کافی نداشته باشد و فرد پس از خروج از سیستم محصور، بدون کسب آمادگی لازم، ناگاه با دنیایی نا شناخته رو به رو شود. جامعه نیز فرصت مواجهه با افراد متفاوت و پذیرش آنان را از دست می دهد.
همچنین فرد به سطحی خاص از آموزش محدود می شود و امکانی مثل تحصیل در مدارس با سطوح آموزشی بالا را که ممکن است در توانایی او باشد، از دست می دهد و رشد محدودی خواهد داشت. زندگی خوابگاهی نیز برای کسانی که محل زندگی شان از مدارس استثنایی دور است، می تواند آسیب های فراوانی در بر داشته باشد.
سوءِ مدیریتی که این روز ها در آموزش و پرورش و بسیاری از مدارس استثنایی شاهد آن هستیم، موجب شده است تا مزایایی مثل حضور نیروی متخصص و وجود امکانات آموزشی لازم نیز زیر سؤال بروند. در چنین شرایطی گاه معلمانی که خط بریل نمی دانند و با آموزش نابینایان آشنایی کافی ندارند، وارد مدارس می شوند و مسئولان به بهانۀ کمبود بودجه از تجهیز مدارس خودداری می کنند.
مدافعان آموزش به صورت تلفیقی
هدف آموزش تلفیقی دستیابی به جامعۀ فراگیر است؛ جامعه ای که با به رسمیت شناختن تفاوت ها، دسترسی به فرصت های برابر را برای تمامی اقشار تضمین می کند. مدافعان این آموزش بر این باورند که تجربۀ حضور در جامعه موجب رشد هوش هیجانی و روابط بین فردی می شود و دانش آموزان را برای آنچه پس از مدرسه در انتظارشان است، آماده می کند.
همچنین هر دانش آموز می تواند مدرسۀ دلخواه خود را انتخاب و در آن تحصیل کند؛ مدرسه ای که به محل سکونت او نزدیک تر و از نظر سطح آموزش با نیاز های او متناسب باشد. دسترسی به امکانات خاصی که برای دانش آموز نابینا مورد نیاز است به کمک معلم رابط، مدرسۀ پشتیبان و اتاق مرجع فراهم می شود. فراهم آوردن شرایط تحصیل در نزدیکی محل زندگی دانش آموز هدفی است که نه تنها در ایران، بلکه پیش گامان آموزش استثنایی در کشور های توسعه یافته نیز آن را دنبال می کنند.
مخالفان آموزش به صورت تلفیقی
مخالفان آموزش تلفیقی چالش های فراوان این شیوه را علت نا کار آمدی آن می دانند. این گروه اظهار می دارند که مدارس پذیرا نه از نظر محیط فیزیکی برای دانش آموزان با آسیب بینایی مناسب هستند، نه به لحاظ فرهنگی آمادگی لازم در آنها وجود دارد. برخورد مدارس پذیرا با دانش آموزان نابینا و کم بینا در بیشتر موارد مثل یک وصلۀ ناجور است.
تکلیف وضعیت آموزشی که کاملاً روشن است! معلمی که آموزشی در این خصوص ندیده، در یک کلاس شلوغ مطالب را روی تخته می نویسد و دانش آموز با آسیب بینایی چیزی از آن متوجه نمی شود. اختصاص منشی مناسب برای امتحانات هم که یکی از بزرگ ترین معضلات به شمار می رود. خدمات آموزش و پرورش استثنایی نیز که قرار است این کمبود ها را جبران کند، اصلاً کافی نیست. اگر معلم رابط هم باشد، ساعت های محدودی را در مدرسه حضور دارد که همین ساعت های محدود در حال کم شدن است. کلاس های پشتیبان هم به جز در چند شهر برگزار نمی شود. از اتاق مرجع نیز خبری نیست!
منتقدان می گویند تنها شباهت آنچه در کشور های توسعه یافته به عنوان آموزش فراگیر اجرا می شود با چیزی که ما تجربه می کنیم، در نام آن است. آموزش تلفیقی نیاز به استاندارد هایی دارد که با رها کردن دانش آموزان به حال خودشان، یعنی آنچه در ایران رخ می دهد تفاوت بسیار دارد.
با این اوصاف به کدامین سو برویم؟
به نظر می رسد بسیاری از مشکلاتی که در هر دو مدل به آنها اشاره می شود، نتیجۀ سوءِ مدیریت در آموزش و پرورش استثنایی است، نه صرف ایراد آن شیوه. حال اگر مدیریت سیستم را در بهترین حالت تصور و نقاط قوت و ضعف هر دو رویکرد را در نظر بگیریم، کدام یک می تواند گزینۀ بهتری باشد؟ اگر شرایط نا بسامان آموزش و پرورش را مدنظر قرار دهیم، چه راهکار واقع بینانه ای برای نفع حداکثری دانش آموزان می توان ایجاد کرد؟ آیا گزینۀ سومی هم می تواند وجود داشته باشد که با ترکیب کردن رویکرد ها، مزایای هردو را در بر بگیرد و کمترین آسیب را وارد کند؟
شما چه فکر می کنید؟