ویژگی های روان شناختی کودکان آسیب دیده بینایی: یادگیری، حافظه و تخیل

نویسنده: زهرا همت: کارشناس ارشد روان شناسی، آموزگار سازمان آموزش و پرورش استثنایی

بر خلاف ایران که پژوهش در حوزه های مرتبط با نابینایان فقط به خودِ افراد نابینا یا اطرافیانشان محدود می شود، در دنیا هر روز شاهد تعداد قابل توجهی پژوهش علمی هستیم که نابینایی و مسائل مربوط به آن را دست مایه تحقیق خود قرار داده اند. آگاهی از جزئیات آخرین پژوهش هایی که در موضوعات مختلف علمی در خصوص نابیناییی صورت می گیرد می تواند راه را برای ایده پردازی پژوهش گران فارسی زبان باز کند و به مرور زمان، منبع قابل قبولی را برای پژوهش گران فراهم آورد. از همین رو از این ماه در هر شماره از ماهنامه مانا به شرح و توضیح یک مقاله علمی خواهیم پرداخت. البته با توجه به تخصص نگارنده این سطور، این بررسی فقط به مقالاتی که مسائل روانشناختی مرتبط با نابینایان را به عنوان موضوع پژوهش خود قرار داده باشند محدود خواهد شد.

ویژگی های روان شناختی کودکان آسیب دیده بینایی: یادگیری، حافظه و تخیل

لیندا پرپینگ – دانشگاه گلداسمیف لندن

این پژوهش فراتحلیلی است از پژوهش هایی که به مطالعه عملکرد کودکان و گاه بزرگسالان آسیب دیده بینایی در حوزه یادگیری، حافظه و تصویرسازی ذهنی پرداخته اند.

هدف نویسنده، توصیف ویژگی های افراد آسیب دیده بینایی با توجه به مشاهدات خودش و مطالعه یافته های سایر پژوهش ها است. این مقاله با بررسی رشد شناختی و اجتماعی و نقش زبان در این فرآیند شروع می شود وبا مرور مطالعات در زمینه عملکرد حافظه و یادگیری پی گرفته می شود و در نهایت به بررسی توانایی تصویرسازی ذهنی در افراد آسیب دیده بینایی می پردازد.

رشد شناختی-اجتماعی:

کودکان در جریان رشد، نخستین اطلاعات را از مادر، خواهر و برادرها و دوستان و در خانواده به عنوان نخستین محیط اجتماعی کسب می کند و با مناسبات اجتماعی، خواسته ها، نیازها و انتظارات و پیش بینی رفتار و کنش و واکنش دیگران آشنا می شود که از آن به عنوان نظریه ذهن یاد می شود. کودکان بدون آسیب بینایی در حدود سن چهار یا پنج سالگی، تنها با مشاهده دیگران و بدون آموزش مستقیم، این توانایی را کسب می کنند زیرا اطلاعات مورد نیاز آنها از طریق مشاهده رفتار دیگران، مورد اشاره قرار گرفتن، دیدن حالات چهره دیگران، اشاره بزرگترها به اشیا و … تامین می شود. با توجه به این که کسب و رشد این مهارت های اجتماعی به شدت به بینایی و مشاهده رفتار و اشارات و … وابسته است، پیش بینی می شود که کودکان آسیب دیده بینایی در مقایسه با همسالان، دچار کاستی و تاخیر رشد باشند.

نظریه رشد ذهنی و کودکان نابینا:

مطالعات بسیاری نشان داده اند که کودکان آسیب دیده بینایی در مقایسه با همسالان بینایشان دچار تاخیر رشد اجتماعی هستند و این تاخیر تا دوازده سالگی جبران نمی شود و این تاخیر در کودکانی که مهارت های کلامی پایین تری دارند بیشتر است. مطالعات جدیدتر نشان داده اند که تنها کانال رشد ذهنی، بینایی نیست و ارتباط و آموزش کلامی، راه دیگری جهت رشد ذهنی و یادگیری اجتماعی است. نکته ای که باید مد نظر والدین و مربیان کودکان آسیب دیده بینایی قرار گیرد.

مطالعات بسیاری نشان داده اند که کودکان آسیب دیده بینایی در مقایسه با همسالان بینایشان، از توانایی یادگیری و حافظه بالاتر و یا دست کم همسانی برخوردارند.

دو مورد از مهارتهایی که کودکان آسیب دیده نابینا، همسان و یا حتی برتر از همسالانشان هستند، حافظه و تصویرسازی ذهنی است.

مطالعات نشان داده اند که عملکرد کودکان آسیب دیده بینایی در تکالیف حافظه شنیداری، برتر از همسالان بینایشان است. پژوهش بر روی مناطق پردازش شنیداری مغز هنوز به نتایج قطعی نرسیده است ولی آنچه مسلم است دقت و تمرکز بیشتر کودکان آسیب دیده بینایی بر ورودی های شنیداری در مقایسه با همسالانشان است که موجب عملکرد بهتر این کودکان می شود.

تصویرسازی ذهنی:

همانطور که می دانید بیشتر مادرها برای فرزندان خردسالشان کتاب می خوانند و کودکان با مشاهده تصاویر کتاب در کنار شنیدن قصه، تصاویر ذهنی خود از دنیا را می سازند ولی در مورد کودکان آسیب دیده بینایی، مادرها تنها متن کتاب داستان را می خوانند و منابع تصویری جهت آموزش و تصویرسازی ذهنی این کودکان وجود ندارد. در یک پژوهش به کودکان، تصاویر برجسته داده شد و همزمان، داستانی مرتبط با آن تصاویر برایشان خوانده شد.  نتایج نشان داد که کودکان آسیب دیده بینایی، توانایی خوبی در تشخیص و یادسپاری تصاویر و حتی جنس مواد به کار برده شده در ساخت تصاویر داشتند. این مطالعه این پیام را برای والدین و دست اندرکاران آموزش کودکان آسیب دیده بینایی و گردانندگان موزه ها و گالری ها دارد که می توانند از تصاویر برجسته به عنوان ابزاری مناسب برای افراد آسیب دیده بینایی استفاده کنند.

نکته جالب برای پژوهشگران، توانایی کودکان آسیب دیده بینایی در ساخت تصاویر ذهنی خلاق بود. آنان برای آزمون این توانایی، دو گروه از افراد آسیب دیده بینایی و افراد بینا با چشمان بسته را مورد مطالعه قرار دادند. به این ترتیب که به هر آزمودنی مجموعه ای از شش شکل داده شد و از آنها خواسته شد به هر تعداد که می توانند تصاویر خلاق بسازند. نتایج نشان داد که کودکان آسیب دیده بینایی، ضعیفتر از کودکان بینا عمل نکردند و عملکرد آنها در ساختن تصاویر سه بعدی بهتر از تصاویر دوبعدی بود.

با توجه به مطالعه نتایج پژوهش های انجام شده می توان گفت که پیشبینی عملکرد کودکان و حتی بزرگسالان آسیب دیده بینایی با توجه به نگاه سنتی، مشکل است و پژوهش های جدیدتر، توانایی های کودکان آسیب دیده بینایی را بهتر برآورد کرده اند.

در زمینه رشد اجتماعی به نظر می رسد که کودکان آسیب دیده بینایی باید مورد حمایت قرار گیرند و آموزش های کلامی برای آنان فراهم شود. در زمینه عملکرد حافظه و یادگیری نیز باید گفت که توانایی های شگفت انگیز کودکان آسیب دیده بینایی در این حوزه که موجب عملکرد خارق العاده آنان می شود باید بیشتر مورد توجه قرار گیرند و

امیدواریم که در آینده نزدیک، پژوهش ها و بررسی های عملی، معلمان را راهنمایی کنند تا بتوانند برنامه های آموزشی را متناسب با نیازها و استعدادهای کودکان آسیب دیده بینایی، به ویژه با استفاده از تصاویر برجسته و ملموس، طراحی نمایند.

منبع: ماهنامه ی مانا.